Historyczna perełka popada w ruinę. Pierwotny projekt pomnika był zupełnie inny

7 godzin temu

Decyzja o tym, aby właśnie tam, gdzie toczyły się ważne walki w czasie III powstania śląskiego, powstał Pomnik Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny, zapadła zaraz po wojnie – latem 1945 roku. Kiedy Związek Weteranów Powstań Śląskich ogłosił konkurs na jego projekt, przyszły zwycięzca i autor pomnika leżał w szpitalu i z trudem wracał do zdrowia po obozowych przeżyciach i doświadczeniach.

Więzień numer 774

Urodzony w 1875 roku Xawery Dunikowski nie był z pewnością entuzjastą komunizmu. Ale niedługo po obozowych cierpieniach miał pewnie więcej urazów do Niemców niż do żołnierzy Armii Czerwonej. Ci ostatni mogli mu kojarzyć się naprawdę z wyzwoleniem. Więźniów Auschwitz, których udało się im uwolnić, ocalili na pewno. Może dlatego po kilku latach zgodził się na umieszczenia na bryle pomnika wizerunków sowieckich żołnierzy.

Powodem osadzenia malarza i rzeźbiarza w obozie koncentracyjnym była pomoc udzielana Polakom zmierzającym nielegalnie do Francji, by walczyć w szeregach tworzonych tam oddziałów polskich. Do Auschwitz przybył w czerwcu 1940 roku w tzw. pierwszym transporcie krakowskim. Miał już 64 lata. Dostał numer 774. Tadeusz Borowski o takich więźniach obozu pisał: „członek założyciel”. Był wystarczająco znany, by mógł liczyć na pomoc współwięźniów i personelu obozowego szpitala. Mimo to ledwo uniknął śmierci. Malarskie wspomnienia z tych straszliwych lat złożyły się po wojnie na cykl obrazów pt. „Oświęcim”.

Praca przy projektowaniu Pomnika Czynu Powstańczego była pierwszym dużym zadaniem artystycznym, jakiego po wojnie podjął się osiągający już siedemdziesiątkę artysta.

– Historia i przebieg walk o polskość, od najdawniejszych lat, z różnych okresów, walka z niemczyzną, twardość i nieustępliwość Ślązaków. Oto, co mnie pasjonuje w pracy nad tym pomnikiem. Musi to być epos. Muszą to być runy ryte w granicie, na świętej Górze, czytelne dla wszystkich pokoleń. Po wiek wieków. Ten epos to opowieść o historii Ślązaków spięta w całość z odniesieniami do kultury Słowian i prehistorii – mówił w wywiadzie dla „Nowin Literackich” w roku 1947.

Niezrealizowany pomnik na Górze Świętej Anny. Piastowscy łucznicy i święci

Żeby móc swój artystyczny cel zrealizować, stawał do konkursu dwa razy. Jego pierwszy projekt uwzględniał nie tylko kontekst historyczny – amfiteatr i miejsce po dawnym niemieckim mauzoleum – ale także religijny, nieodległy od pomnika kościół z pochodzącą z XV wieku figurką św. Anny, zespół klasztorny franciszkanów z tzw. Rajskim Placem oraz liczącą 40 kaplic kalwarię zbudowaną na początku XVIII stulecia.

Ów pierwszy projekt zakładał postawienie na górze bazaltowej ściany rotundy z wyniosłą wieżą. Na środkowej ścianie – pod obecnym pomnikiem – rzeźbiarz zamierzał umieścić wielkie, kilkunastometrowe rzeźby piastowskich łuczników z napiętymi łukami. Całość miały dopełniać umieszczone w arkadach wydrążonych w skale postacie świętych. Monument miał więc łączyć elementy narodowościowe (polscy Piastowie) i religijne.

W tej fazie konkursu żadnemu z trzech projektów nie przyznano pierwszej nagrody, a wizja Dunikowskiego nie doczekała się realizacji.

Nie tylko dlatego, iż zawierała treści religijne i odnosiła się do początków chrześcijaństwa, co trudno było pogodzić z ideologią obowiązującą w państwie komunistycznym. Rotunda – choćby z dodaną wieżą – zbyt mocno kojarzyła się z wysadzonym w powietrze po wojnie mauzoleum, sławiącym zwycięstwo strony niemieckiej i upamiętniającym jej ofiary. W dodatku monument w tym kształcie byłby technicznie trudny do zrobienia i niezwykle kosztowny.

Dunikowski wykonał, we współpracy z architektem Franciszkiem Mączyńskim, kolejny projekt. Tym razem postawił na kształt regularny, klasyczny, który nie odstraszał wizyjnością. Łatwiej go było pogodzić z regułami realizmu socjalistycznego. No i nie zawierał w sobie religijnego przesłania.

Komisja konkursowa przyznała mu zwycięstwo. Jego koncepcja architektoniczna i rzeźbiarska wydała się konkursowym sędziom „najbardziej okazała i wykonana z największym rozmachem”.

Figura powstańca nigdy nie powstała

W listopadzie 1946 roku Jerzy Ziętek, przewodniczący Komitetu Budowy Pomnika, podpisał z artystą umowę. Dunikowski zobowiązał się m.in. do przygotowania modelu znicza (znajduje się on na podstawie pomnika między pylonami). Zdobią go wizerunki Krzyża Grunwaldu i Krzyża Powstańczego. Pierwsza wersja – naturalnej wielkości – została wykonana w gipsie. Rzeźbiarz podjął się także m.in. wykonania dwunastu płaskorzeźb, w tym czterech kariatyd (miały przedstawiać typowe dla ziemi śląskiej postaci: górnika, hutnika, chłopa śląskiego i Ślązaczkę) i ośmiu głowic. Następnym, końcowym zadaniem miało być wykonanie monumentalnej figury powstańca śląskiego.

Podczas prac nad wizerunkiem powstańca rzeźbiarz mógł korzystać z fotografii wypożyczonych z Muzeum Śląskiego w Bytomiu. Rzeźba ta miała powstać na koniec wszystkich prac. Dunikowski przekonywał, iż dokładne określenie jego wielkości i formy będzie możliwe dopiero wtedy, gdy pomnik na Górze Świętej Anny będzie zbudowany w całości.

Komitet zamierzał ją umieścić na specjalnym cokole ustawionym tuż przy monumencie. Jeden ze szkiców figury zakładał wstępnie, iż powstaniec zostanie przedstawiony jako robotnik z młotem, a wielkością będzie dorównywał monumentowi. Gigantyczna postać patrząca z góry na zebranych w amfiteatrze miała symbolizować wielkość, męstwo i bohaterstwo.

Ostatecznie do wykonania i ustawienia rzeźby nie doszło. Pomysł został zaniechany.

Pomnik na Górze Świętej Anny. Wojewoda zlecił zmiany

W roku 1947 wojewoda Aleksander Zawadzki polecił w kształcie i wymowie pomnika uwzględnić historię walk o polskość Śląska. Od czasów piastowskich do II wojny światowej. Tym samym powstańcy śląscy i powstania śląskie stały się zaledwie jednym z wielu spraw, które miał uwiecznić pomnik.

W końcowej wersji monument składa się z granitowej podstawy oraz czterech pylonów z bloków granitowych wysokich na 11 metrów (dwa metry mieszczą się pod ziemią).

Na ścianach zewnętrznych monumentu zaprojektowanego na planie kwadratu znalazło się m.in. przedstawienie bitwy pod Niemczą z datą 950 rok. To jeden z błędów widocznych na pomniku. Obrona grodu w Niemczy za panowania Bolesława Chrobrego miała miejsce podczas wojny polsko-niemieckiej w 1017 roku, w 950 roku Niemcza należała do Czech, nie mogła być areną walk polskiego państwa piastowskiego z Niemcami. Pozostałe sceny umieszczone na ścianach pomnika to gwałty pruskie, powstańcy śląscy ruszający do boju, strajk, czyli protestujący śląscy robotnicy, walka o szkołę polską w 1934 (to jeszcze jedna historyczna nieścisłość, w 1934 nie było na Śląsku strajku szkolnego), wojska wyzwoleńcze polskie i radzieckie oraz manifestacja na rzecz pokoju na świecie.

Umieszczony na pomniku motyw młota i sierpa stał się m.in. w 2018 roku powodem dyskusji o potrzebie „dekomunizacji” monumentu i oczyszczenia go z symboli propagujących miniony system.

Pomnik na Górze Świętej Anny odsłonięto 70 lat temu

Dla historycznej ścisłości warto odnotować, iż odsłonięcie pomnika odbyło się 19 czerwca 1955 roku przy okazji świętowania dziesięciolecia władzy ludowej na Śląsku. Twórcę pomnika uhonorowano m.in. zaproszeniem do udziału w prezydium tej imprezy. W tym samym 1955 roku otrzymał za swoje dzieło i pracę Nagrodę Państwową Pierwszego Stopnia.

Przemawiający na tej uroczystości wspomniany już Aleksander Zawadzki (był wówczas przewodniczącym Rady Państwa) podkreślił, iż pomnik ten powstał „dla upamiętnienia wielowiekowej bohaterskiej walki śląskiego ludu robotniczego o zachowanie swojej polskości, mowy, i obyczajów ojczystych oraz o społeczne i narodowe wyzwolenie”.

W czasach PRL-u wokół pomnika odbywały się wielotysięczne manifestacje polityczne. Jedna z nich – z udziałem pierwszego sekretarza Edwarda Gierka i premiera Piotra Jaroszewicza odbyła się w maju 1971 roku.

W wolnej Polsce uczestnikami uroczystości na Górze św. Anny byli m.in. prezydent Aleksander Kwaśniewski (w roku 1996) i premier Jerzy Buzek. Prezydent Bronisław Komorowski był tu obecny i przemawiał pod pomnikiem w 2011 roku podczas obchodów 90. rocznicy wybuchu III powstania śląskiego. Przy pomniku w różnych latach gromadzili się także członkowie ruchów i organizacji śląskich, a także ruchów narodowych. Dwaj członkowie Obozu Narodowo-Radykalnego, którzy w 2008 roku hajlowali w tym miejscu, doczekali się wyroku sądu.

Zaczęło się od mauzoleum

Pierwszy pomnik na Górze Świętej Anny zaczęto budować ponad 90 lat temu – w 1934 roku. Było to mauzoleum żołnierzy Freikorpsu. W zamiarze nazistów miało ono być pomnikiem upamiętniającym walczących i poległych w czasie trzech powstań śląskich obrońców niemieckiego Śląska i przyczyniać się do umacniania niemieckości tych terenów. Miało też być przeciwwagą dla tutejszego sanktuarium św. Anny i obecności franciszkanów w tym miejscu.

Wybrano ten teren także dlatego, bo naziści chcieli zbudować symbol Germanii właśnie na Górze św. Anny – w najwyższym miejscu ówczesnych niemieckich „kresów wschodnich”. Zgodnie z planem Josepha Goebbelsa, który nawiązywał do starogermańskich zwyczajów w całej Rzeszy, miano zbudować około 400 amfiteatrów. Miały się w nich odbywać Thingi – spotkania nawiązujące do dawnych zgromadzeń mężczyzn z germańskich plemion. Ostatecznie powstało ich mniej niż 70.

Na Górze św. Anny powstał monumentalny wykuty w skale amfiteatr, który przy maksymalnym zapełnieniu mógł przyjąć choćby 50 tysięcy publiczności. Scenę umieszczono pod 30-metrową ścianą skalną. Twórcami tej budowli byli berlińscy architekci Franz Boehmer i Georg Petrich.

Centrum nowej, nazistowskiej Góry św. Anny miało być – jak już wspomniano – monumentalne mauzoleum.

Wybuch mauzoleum miał być „spontanicznym działaniem miejscowej ludności”

Do jego zaprojektowania wybrano architekta sztuki wojskowej, Roberta Tischlera. Według jego zamysłu, miał to być cmentarz wojskowy skupiony wokół centralnej budowli, zamku poległych, czyli Totenburga. Mauzoleum miało kształt monumentalnej, choć niezbyt wysokiej rotundy. Wykonano ją z bloków wapienia wydobytych w okolicy. Chodziło o to, by budowla była możliwie symbolicznie jak najsilniej powiązana z otoczeniem. Po wejściu do wewnątrz odwiedzający to miejsce stawali w wysokiej Hali Zmarłych (Totenhalle) o średnicy 10 metrów.

Poziom podłogi znajdował się 3 metry pod poziomem gruntu. Z zewnątrz widać było tylko połowę budowli.

W jedenastu niszach umieszczonych dookoła sali umieszczono 50 sarkofagów ze szczątkami niemieckich żołnierzy Freikorpsu poległych w czasie powstań śląskich. Nie tylko na Górze św. Anny, ale i w innych miejscowościach. Sarkofagi te były mniejsze od pełnowymiarowych trumien. Miały rozmiary około 100 cm na 50.

Wewnątrz mauzoleum znajdowały się napisy nawiązujące do historii Niemiec, ale interpretujące ją zgodnie z nazistowską propagandą:

„1914 Niemcy”,
„1915 Spiżowy front”,
„1916 Żelazna wola”,
„1917 Bohaterska ofiara”,
„1918 Zdradzone zwycięstwo”,
„1919 Upadek w otchłań”,
„1920 Bojowy okrzyk honoru”.

Ostatni napis głosił: „1931/1932 Obudźcie się Niemcy”.

W środku hali umieszczono ogromną 14-tonową rzeźbę umierającego germańskiego bojownika. Monachijski rzeźbiarz Fritz Schmoll wraz pomocnikami tworzył ją na miejscu równolegle z powstawaniem rotundy. Była zbyt duża, by transportować ją do środka przez drzwi mauzoleum.

Po zakończeniu wojny mauzoleum zostało wysadzone w powietrze, a szczątki niemieckich żołnierzy bez trumien pochowano na cmentarzu na Górze św. Anny.

Eksplozja była dziełem saperów. Przystępującego do prac nad nowym pomnikiem Dunikowskiego władze przekonywały, iż zniszczenie mauzoleum było spontanicznym działaniem miejscowej ludności.

Pomnik na Górze Świętej Anny. Renowacja potrzebna od zaraz

Pomnik Czynu Powstańczego i jego otoczenie – pamiętające okres przedwojenny – od lat domagają się prac renowacyjnych. Niestety, mimo upływu czasu wciąż do nich nie doszło. Amfiteatr, skarpa i sam pomnik – już powojenny – niszczeją.

– Na wszystkie te elementy trzeba patrzeć całościowo – mówi burmistrz Leśnicy Łukasz Jastrzembski. – Teren na którym te obiekty się znajdują, jest „od zawsze” własnością Skarbu Państwa. W jego imieniu tym terenem zarządzał przez lata starosta strzelecki. Ile pieniędzy na ten cel otrzymał ze Skarbu Państwa, za tyle remontował, a co najmniej utrzymywał w należytym porządku te trzy składniki obiektu.

– W okolicach roku 2015 oba samorządy, to znaczy gmina Leśnica i powiat strzelecki, zdobyły się na pomysł heroiczny – dodaje burmistrz. – I podjęły się remontu tych obiektów. Przygotowaliśmy dokumentację techniczną i uzyskaliśmy pozwolenie na budowę. A także wszelkie niezbędne uzgodnienia konserwatorskie i przyrodnicze.

– Na ten cel pozyskaliśmy 8 mln zł dofinansowania, a każdy z samorządów dodał z własnych środków po 2 miliony. Razem uzbierało się tych milionów dwanaście. Powiat strzelecki kilkakrotnie ogłaszał przetarg na wykonanie prac. I rozstrzygał to postępowanie. Tyle, iż konieczne kwoty wynosiły 17-18 milionów. Prosiliśmy w tej sytuacji wojewodę, by Skarb Państwa jako właściciel brakujące 4-6 mln dołożył. Ale w latach 2016-2017 nie dostaliśmy tych pieniędzy. Choć suma rozbijała się o wartość VAT-u, który przecież i tak by do państwa wrócił – zauważa Łukasz Jastrzembski.

MON zleciło nowy projekt. Co z pieniędzmi?

Samorządy zmuszone były zawiesić to działanie, a amfiteatr nie został wyremontowany. W roku 2021 dochodzi do istotnej zmiany w sytuacji zabytkowych obiektów na Górze św. Anny. Zmienia się zarządca. Zostaje nim Ministerstwo Obrony Narodowej.

– A dokładnie Rejonowy Zarząd Infrastruktury we Wrocławiu – precyzuje Łukasz Jastrzembski. – Pozyskał on wcześniej przygotowaną przez samorządy dokumentację. Ale ona – podobnie jak zezwolenie na budowę – zdążyła stracić ważność. Mam informację, iż wspomniany zarząd zlecił wykonanie nowej dokumentacji wzorowanej na naszej i w połowie roku powinno być pozwolenie na budowę. Skoro w połowie roku, to oznacza, iż bardzo niedługo. I to jest plus. Włączył się w całą rzecz poseł Paweł Masełko i byliśmy z interwencją we Wrocławiu razem. Natomiast na razie w budżecie MON nie ma pieniędzy na przeprowadzenie remontu. A ma on kosztować około 40 milionów złotych. Zdrożał więc ponad dwa razy.

Burmistrz podkreśla, iż jeżeli chcemy troszczyć się o pomnik, to jak przy budowie domu troskę tę trzeba zacząć od fundamentu. W tym wypadku od ściany skalnej, na której monument stoi.

– Góra św. Anny to są skały wapienne – przypomina. – Wietrzenie tej skały postępuje. Roślinność ją niszczy. Trzeba skarpę wzmocnić, żeby uniknąć katastrofy budowlanej. W amfiteatrze właściciel umieścił tabliczki z informacją, iż każdy, kto wchodzi, czyni to na własną odpowiedzialność. Gołym okiem widać, iż ten obiekt z roku na rok wygląda coraz gorzej.

Pisząc ten tekst korzystałem m.in. z pracy pani Karoliny Tomczak „Powojenna twórczość pomnikowa Xawerego Dunikowskiego 1945-1964” wydanej w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach w 2020 r.

Czytaj też: Jerzy Stemplewski – fotoreporter, który uwiecznia Opolan od 60 lat

***

Odważne komentarze, unikalna publicystyka, pasjonujące reportaże i rozmowy – czytaj w najnowszym numerze tygodnika „O!Polska”. Do kupienia w punktach sprzedaży prasy w regionie oraz w formie e-wydania

Idź do oryginalnego materiału