Nowe dopłaty do prądu. Rząd pomoże wybranym gospodarstwom domowym

Rząd Donalda Tuska opracowuje przełomowy mechanizm finansowej ochrony dla emerytów o najniższych dochodach, którzy mogą zostać najbardziej dotknięci drastycznymi wzrostami cen energii elektrycznej związanymi z nadchodzącym wprowadzeniem rozszerzonego europejskiego systemu handlu uprawnieniami do emisji. Nowo projektowane wsparcie w formie bonów energetycznych o wartości sięgającej 1200 złotych rocznie na jedno gospodarstwo domowe ma stanowić skuteczną barierę ochronną przed eskalującymi kosztami utrzymania dla grupy społecznej szczególnie narażonej na ubóstwo energetyczne.

Fot. Shutterstock / Warszawa w Pigułce

Podstawowym katalizatorem dla opracowania tego ambitnego systemu wsparcia jest zbliżające się wprowadzenie drugiej fazy europejskiego systemu handlu uprawnieniami do emisji, znanego jako ETS2, który zgodnie z unijnymi planami ma rozpocząć funkcjonowanie od 2027 roku. Ta nowa regulacja po raz pierwszy w historii objęcie swoim zasięgiem sektory transportu oraz ogrzewania budynków, wprowadzając bezpośrednie opłaty od emisji dwutlenku węgla w dziedzinach dotychczas zwolnionych z tego typu obciążeń klimatycznych. Praktyczne konsekwencje wdrożenia systemu ETS2 będą oznaczać wprowadzenie dodatkowych kosztów dla wszystkich działalności gospodarczych wykorzystujących paliwa kopalne, co w końcowym efekcie przełoży się na wyższe ceny energii dla końcowych odbiorców.

Choć administracja rządowa intensywnie prowadzi działania dyplomatyczne mające na celu odroczenie momentu wejścia w życie tych kosztownych regulacji, jednocześnie realistycznie przygotowuje się na scenariusz, w którym nowe opłaty klimatyczne staną się nieuchronną rzeczywistością i spowodują znaczące obciążenie budżetów polskich gospodarstw domowych. Eksperci rządowi szacują, iż wprowadzenie systemu ETS2 może spowodować wzrost kosztów energii elektrycznej o kilkadziesiąt procent, co dla emerytów utrzymujących się z skromnych świadczeń może oznaczać finansową katastrofę i konieczność dramatycznych ograniczeń w wydatkach na inne podstawowe potrzeby życiowe.

Precyzyjne określenie grupy docelowej planowanego wsparcia stanowi najważniejszy element całej strategii rządowej, zapewniający skuteczne dotarcie pomocy do osób rzeczywiście potrzebujących tej formy wsparcia społecznego. Zgodnie z rządowymi wytycznymi, uprawnionymi do otrzymywania bonów energetycznych będą osoby które ukończyły ustawowy wiek emerytalny i jednocześnie osiągają miesięczne dochody brutto nieprzekraczające kwoty 2525 złotych. To relatywnie niskie kryterium dochodowe ma zagwarantować, iż publiczne środki pomocowe trafią wyłącznie do seniorów znajdującymi się w najtrudniejszej sytuacji materialnej, którzy stanowią najbardziej wrażliwą społecznie grupę na wszelkie podwyżki cen podstawowych usług życiowych.

Dodatkowym elementem kwalifikującym do otrzymania wsparcia jest wymóg techniczny dotyczący charakterystyki zamieszkiwanej nieruchomości, ponieważ bony energetyczne będą kierowane przede wszystkim do mieszkańców budynków wyposażonych we własne źródła ciepła zasilane tradycyjnymi paliwami kopalnymi, takimi jak węgiel kamienny, węgiel brunatny czy olej opałowy. Ten dodatkowy warunek wynika z faktu, iż właśnie te gospodarstwa domowe będą najbardziej bezpośrednio dotknięte wzrostem kosztów związanych z wprowadzeniem opłat klimatycznych za emisję dwutlenku węgla.

Administratacyjny mechanizm przyznawania i wypłacania bonów energetycznych został zaprojektowany jako prosty system talonów wypłacanych w cyklu kwartalnym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych po wcześniejszym złożeniu stosownego wniosku przez osobę spełniającą wszystkie kryteria uprawniające. Cała procedura składania wniosków została zaplanowana z maksymalnym uwzględnieniem potrzeb i możliwości osób starszych, które często doświadczają znacznych trudności w załatwianiu różnorodnych spraw urzędowych z powodu ograniczeń technologicznych, zdrowotnych czy poznawczych charakterystycznych dla tego wieku.

Temporalne ograniczenie planowanego wsparcia przewiduje jego przyznawanie przez maksymalny okres pięciu lat, co ma umożliwić beneficjentom stopniową adaptację do zmieniających się warunków rynku energetycznego oraz ewentualną modernizację posiadanych systemów grzewczych w kierunku bardziej ekologicznych i ekonomicznych rozwiązań technologicznych. Ten czasowy horyzont wsparcia odzwierciedla założenie, iż bony energetyczne mają pełnić funkcję pomostu umożliwiającego płynne przejście do nowej rzeczywistości energetycznej, a nie stanowić trwałej formy wsparcia społecznego.

Wysokość projektowanych dopłat energetycznych została szczegółowo wyliczona na podstawie kompleksowych analiz ekonomicznych dotyczących przewidywanego wpływu systemu ETS2 na końcowe koszty energii dla odbiorców indywidualnych oraz realnych możliwości finansowych budżetu państwowego w zakresie programów społecznych. Roczne wsparcie finansowe w maksymalnej wysokości 1200 złotych na jedno gospodarstwo domowe ma pokrywać od jednej czwartej do choćby dwóch trzecich całkowitego rocznego rachunku za energię elektryczną dla odbiorców o najniższych dochodach, co oznacza bardzo istotne ograniczenie ryzyka powstania zadłużenia wobec dostawców energii.

Takie znaczące wsparcie finansowe ma również pełnić funkcję ochronną przed ewentualnym odłączeniem dostaw energii elektrycznej, co jest szczególnie krytyczne w przypadku osób starszych, dla których całkowity brak dostępu do elektryczności może bezpośrednio oznaczać poważne zagrożenie dla zdrowia i życia. Starsi ludzie często wymagają stałego dostępu do energii elektrycznej ze względu na konieczność używania sprzętu medycznego, przechowywania leków wymagających chłodzenia czy utrzymania odpowiedniej temperatury w mieszkaniu.

Środki finansowe przeznaczone na funkcjonowanie systemu bonów energetycznych mają pochodzić ze specjalnie utworzonego Społecznego Funduszu Klimatycznego, który stanowi integralny element szerszej rządowej strategii mającej na celu sprawiedliwe społecznie rozłożenie finansowych kosztów niezbędnej transformacji energetycznej polskiej gospodarki. Fundusz ten będzie zasilany bezpośrednio z wpływów uzyskiwanych przez państwo z organizowanych aukcji uprawnień do emisji dwutlenku węgla w ramach funkcjonowania systemu ETS2, co oznacza, iż przedsiębiorstwa zobowiązane do płacenia za swoje emisje będą pośrednio finansować wsparcie socjalne dla najbardziej potrzebujących grup społecznych.

Taki innowacyjny mechanizm finansowy ma zapewnić, iż korzyści ekonomiczne wynikające z wprowadzenia systemu opłat klimatycznych nie będą koncentrowane wyłącznie w centralnym budżecie państwowym, ale będą systematycznie redistrybuowane do grup społecznych najbardziej dotkniętych negatywnymi skutkami wprowadzanych zmian regulacyjnych. Ten model finansowania odzwierciedla podstawową zasadę sprawiedliwości społecznej, zgodnie z którą ci którzy przyczyniają się do problemów środowiskowych powinni również ponosić odpowiedzialność za łagodzenie społecznych konsekwencji działań naprawczych.

Planowane wprowadzenie systemu bonów energetycznych harmonijnie wpisuje się w znacznie szerszy kontekst ogólnoeuropejskiej polityki klimatycznej, która zakłada systematyczne i konsekwentne odchodzenie od wykorzystywania paliw kopalnych przy jednoczesnym bezwzględnym zapewnieniu sprawiedliwej transformacji dla wszystkich grup społecznych bez względu na ich status ekonomiczny czy demograficzny. Instytucje Unii Europejskiej wymagają od wszystkich państw członkowskich przygotowania i przedłożenia szczegółowych planów społeczno-klimatycznych, które mają gwarantować, iż finansowe koszty transformacji energetycznej nie będą nieproporcjonalnie obciążać najbiedniejszych obywateli, którzy często dysponują najmniejszymi możliwościami adaptacyjnymi.

Polski narodowy plan w tym zakresie wyróżnia się jako jeden z najbardziej ambitnych i kompleksowych w całej Wspólnocie Europejskiej, szczególnie pod względem wysokości finansowego wsparcia planowanego dla indywidualnych gospodarstw domowych oraz zakresu grup społecznych objętych pomocą. Taka pozycja Polski w europejskim rankingu ambicji społeczno-klimatycznych może znacząco wzmocnić pozycję negocjacyjną kraju w przyszłych dyskusjach dotyczących kształtu i tempa wprowadzania kolejnych elementów unijnej polityki klimatycznej.

Wprowadzenie kompleksowego systemu bonów energetycznych może również generować szereg pozytywnych efektów makroekonomicznych poprzez bezpośrednie zwiększenie siły nabywczej emerytów oraz systematyczne zmniejszanie skali ubóstwa energetycznego w tej szczególnie wrażliwej grupie demograficznej. Ubóstwo energetyczne, definiowane przez specjalistów jako sytuacja w której gospodarstwo domowe nie jest w stanie zapewnić sobie odpowiedniego standardu usług energetycznych ze względu na nadmiernie wysokie koszty energii w stosunku do posiadanych dochodów, dotyka w tej chwili około dwóch milionów polskich gospodarstw domowych.

Wprowadzenie bonów energetycznych może doprowadzić do znaczącego zmniejszenia tej alarmującej liczby, szczególnie wśród emerytów, którzy ze względu na stałe i często niewystarczające dochody stanowią grupę szczególnie narażoną na wystąpienie tego negatywnego zjawiska społecznego. Redukcja ubóstwa energetycznego może również przynieść szersze korzyści społeczne, takie jak poprawa stanu zdrowia seniorów, zwiększenie ich aktywności społecznej oraz zmniejszenie obciążenia dla systemu opieki zdrowotnej wynikającego z problemów zdrowotnych związanych z nieodpowiednimi warunkami mieszkaniowymi.

Szczegółowe procedury praktycznego wdrożenia systemu bonów energetycznych zostały opracowane w sposób umożliwiający maksymalnie szybką reakcję administracyjną na moment wprowadzenia systemu ETS2. W przypadku gdy europejskie regulacje wejdą w życie zgodnie z obecnymi planami w 2027 roku, pierwsze bony energetyczne mogą trafić do uprawnionych odbiorców już w pierwszym kwartale tego samego roku. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jako instytucja administracyjna odpowiedzialna za praktyczną realizację wypłat wsparcia, już w tej chwili intensywnie przygotowuje odpowiednie systemy informatyczne oraz organizacyjne procedury umożliwiające sprawną i efektywną obsługę wniosków o przyznanie bonów.

Rządowe plany strategiczne uwzględniają również możliwość elastycznej modyfikacji wysokości przyznawanego wsparcia w zależności od rzeczywistego i faktycznie zmierzonego wpływu systemu ETS2 na końcowe ceny energii dla odbiorców indywidualnych. Ten adaptacyjny mechanizm ma zapewnić, iż bony energetyczne będą stanowić skuteczne narzędzie ochrony najuboższych gospodarstw domowych niezależnie od faktycznej skali podwyżek cen energii, która może różnić się od pierwotnych prognoz ze względu na nieprzewidywalne czynniki rynkowe.

Elastyczność projektowanego systemu ma umożliwić zarówno zwiększenie wysokości wsparcia w przypadku gdy podwyżki okażą się większe niż przewidywane, jak i jego racjonalne ograniczenie jeżeli rzeczywisty wpływ na ceny okaże się mniejszy od prognostycznego. Taka elastyczność ma najważniejsze znaczenie dla długoterminowej stabilności finansowej całego programu oraz dla zachowania jego skuteczności jako narzędzia polityki społecznej w zmieniających się warunkach rynkowych.

Planowane wsparcie energetyczne ma również bardzo istotny wymiar edukacyjny i informacyjny, ponieważ wraz z wypłacanymi bonami finansowymi beneficjenci będą otrzymywać szczegółowe informacje dotyczące dostępnych możliwości oszczędzania energii w gospodarstwie domowym oraz istniejących programów rządowych wspierających modernizację systemów grzewczych w kierunku bardziej ekologicznych rozwiązań. Seniorowie korzystający z bonów energetycznych będą systematycznie informowani o dostępnych dotacjach publicznych na wymianę przestarzałych kotłów węglowych na nowoczesne, ekologiczne źródła ciepła, co ma przyczynić się do długoterminowego rozwiązania problemu wysokich kosztów ogrzewania.

Takie kompleksowe podejście łączące wsparcie finansowe z edukacją energetyczną ma zapewnić, iż bony energetyczne będą pełnić funkcję nie tylko doraźnej pomocy społecznej, ale również stanowić element szerszej i długofalowej strategii poprawy efektywności energetycznej polskich gospodarstw domowych. Edukacyjny komponent programu może również przyczynić się do zwiększenia świadomości ekologicznej wśród seniorów oraz zachęcić ich do podejmowania działań na rzecz redukcji własnego śladu węglowego.

Całościowe finansowanie systemu bonów energetycznych zostało zaprojektowane w sposób zapewniający jego długoterminową stabilność finansową bez generowania dodatkowego obciążenia dla centralnego budżetu państwowego. Podstawowe środki pochodzące ze Społecznego Funduszu Klimatycznego mają być uzupełniane przez krajowe środki budżetowe tylko w wyjątkowych przypadkach niewystarczających wpływów z funkcjonowania systemu ETS2, co ma zagwarantować ciągłość wypłacania wsparcia niezależnie od ewentualnych wahań na rynku uprawnień do emisji dwutlenku węgla.

Taka przemyślana konstrukcja finansowa ma również zapewnić, iż główny ciężar finansowy związany z transformacją energetyczną będzie spoczywać przede wszystkim na podmiotach gospodarczych bezpośrednio generujących emisje szkodliwych gazów cieplarnianych, a nie na ogóle podatników, którzy często nie mają bezpośredniego wpływu na skalę tych emisji. Ten model dystrybucji kosztów odzwierciedla współczesne zasady odpowiedzialności środowiskowej, zgodnie z którymi podmioty wywierające negatywny wpływ na środowisko powinny ponosić proporcjonalną odpowiedzialność finansową za naprawę wyrządzonych szkód.

Wprowadzenie kompleksowego systemu bonów energetycznych może również odegrać istotną rolę w zwiększeniu ogólnej społecznej akceptacji dla ambitnej polityki klimatycznej, która tradycyjnie spotyka się z oporem różnych grup społecznych ze względu na uzasadnione obawy dotyczące jej potencjalnych kosztów społecznych i ekonomicznych. Praktyczna demonstracja, iż radykalna transformacja energetyczna może być przeprowadzona w sposób skutecznie chroniący najsłabsze ekonomicznie grupy społeczne, może znacząco zwiększyć poziom społecznego poparcia dla dalszych, jeszcze bardziej ambitnych działań na rzecz systematycznej redukcji emisji gazów cieplarnianych.

Takie zwiększenie społecznej akceptacji może z kolei znacznie ułatwić rządowi wprowadzanie kolejnych, bardziej zaawansowanych elementów polityki klimatycznej, które dla swojej skuteczności wymagają szerokiego społecznego poparcia oraz dobrowolnej współpracy obywateli. Historia wprowadzania reform społecznych i ekonomicznych pokazuje, iż programy które skutecznie łączą cele środowiskowe z ochroną interesów grup społecznych cieszą się znacznie większą trwałością polityczną niż te które ignorują aspekty społeczne.

Projektowany system bonów energetycznych ma również znaczący potencjał stania się wzorcowym modelem dla innych państw europejskich zmagających się z analogicznymi wyzwaniami związanymi z wprowadzeniem rozszerzonego systemu handlu uprawnieniami do emisji. Polska, jako jeden z państw charakteryzujących się największym udziałem węgla w krajowym miksie energetycznym, może wypracować innowacyjne rozwiązania organizacyjne i finansowe, które staną się inspiracją dla innych państw członkowskich borykających się z problemem sprawiedliwego społecznie przeprowadzenia transformacji energetycznej.

Międzynarodowe zainteresowanie polskimi rozwiązaniami w zakresie sprawiedliwej transformacji może również przyczynić się do znaczącego zwiększenia wpływu Polski na kształtowanie przyszłych kierunków rozwoju europejskiej polityki klimatycznej oraz zasad funkcjonowania kolejnych instrumentów finansowych wspierających transformację energetyczną. Pozycja kraju jako lidera w zakresie innowacyjnych rozwiązań społeczno-klimatycznych może być wykorzystana w negocjacjach dotyczących warunków wprowadzania kolejnych regulacji unijnych oraz wysokości wsparcia finansowego dla państw przechodzących intensywną transformację energetyczną.

Długoterminowe perspektywy rozwoju systemu bonów energetycznych obejmują również możliwość jego stopniowego rozszerzania na inne grupy społeczne szczególnie narażone na ubóstwo energetyczne, takie jak rodziny wielodzietne o niskich dochodach, osoby niepełnosprawne czy gospodarstwa domowe prowadzone przez osoby bezrobotne. Taka ewolucja programu może przyczynić się do stworzenia kompleksowego systemu ochrony społecznej przed negatywnymi skutkami transformacji energetycznej, który objąłby wszystkie grupy demograficzne wymagające szczególnej ochrony przed wzrostem kosztów życia.