Polska ma ogromny problem. Zbliża się zagrożenie, które odczuje każdy z nas

Gdy większość samorządów mierzy się z zamykaniem szkół, kurczącymi się wpływami podatkowymi i rosnącymi wydatkami na opiekę senioralną, istnieje 233 wyjątkowych miejsc, które tworzą swoisty archipelag demograficznej nadziei. Te enklawy dodatniego przyrostu naturalnego, rozproszone pośród morza wyludniających się miejscowości, stanowią fascynujący obiekt badań dla demografów, socjologów i ekonomistów, próbujących zrozumieć, jak powstrzymać demograficzną zapaść Polski.

Fot. Obraz zaprojektowany przez Warszawa w Pigułce wygenerowany w DALL·E 3.

Analiza przeprowadzona przez ekspertów Business Insider ujawniła, iż wbrew powszechnym przekonaniom, to nie najbogatsze gminy ani największe metropolie utrzymują wzrost liczby ludności. Zielone wyspy demograficznego wzrostu tworzą raczej specyficzny ekosystem zlokalizowany głównie wokół dużych ośrodków miejskich, ale nie w ich ścisłych centrach. Ta subtelna geografia nadziei demograficznej pokazuje, iż Polacy wciąż pragną zakładać rodziny i mieć dzieci, ale potrzebują do tego odpowiednich warunków, których próżno szukać zarówno w zatłoczonych centrach miast, jak i w wyludniających się peryferiach kraju.

Tu przyrost naturalny jest dodatni. To prawdziwe enklawy dzietności

Rozkład geograficzny tych 233 miejscowości nie jest przypadkowy. Zdecydowana większość z nich koncentruje się w pięciu demograficznych strefach wzrostu. Pierwsza, największa, otacza Warszawę szerokim pierścieniem, obejmując takie dynamicznie rozwijające się obszary jak Białołęka, Wołomin, Piaseczno czy Legionowo. Druga strefa rozciąga się wokół Trójmiasta, ze szczególnym uwzględnieniem Żukowa, Kartuz i Kolbud. Trzecia obejmuje okolice Poznania – Dopiewo, Rokietnica i Komorniki. Czwarta tworzy krąg wokół Wrocławia, obejmując takie gminy jak Siechnice, Kąty Wrocławskie i Długołęka. Piąta, najmniejsza, ale równie dynamiczna, otacza Kraków, z Niepołomicami, Wieliczką i Zabierzowem na czele.

Co łączy te pozornie różne miejscowości, poza ich lokalizacją w pobliżu dużych miast? Analiza danych wskazuje na kilka kluczowych czynników, które sprawiają, iż właśnie tam Polacy decydują się na powiększanie rodzin. Przede wszystkim, wszystkie te obszary charakteryzują się wyjątkowo niskim poziomem bezrobocia, często oscylującym wokół naturalnej stopy bezrobocia wynoszącej 2-3%. W wielu przypadkach to pracodawcy desperacko poszukują pracowników, a nie odwrotnie, co tworzy atmosferę bezpieczeństwa ekonomicznego sprzyjającą podejmowaniu długoterminowych zobowiązań, takich jak wychowywanie dzieci.

Paradoksalnie, wbrew powszechnym opiniom, nie są to obszary o najwyższych zarobkach w skali kraju. W istocie, wynagrodzenia w wielu z tych miejscowości są często niższe niż w centrach dużych miast. Kluczowym czynnikiem okazuje się być raczej stosunek zarobków do kosztów życia, a szczególnie do cen nieruchomości. W miejscowościach tych młode rodziny mogą sobie pozwolić na zakup lub wynajem mieszkania o powierzchni odpowiedniej dla rodziny z dziećmi, co w centrach metropolii staje się luksusem dostępnym dla nielicznych.

Kolejnym istotnym czynnikiem jest dostępność do infrastruktury miejskiej przy jednoczesnym zachowaniu przestrzeni życiowej i kontaktu z naturą. Mieszkańcy tych gmin mogą w ciągu 30-45 minut dotrzeć do pracy w dużym mieście, korzystając z jego oferty kulturalnej, edukacyjnej i zdrowotnej, ale jednocześnie cieszyć się większymi mieszkaniami, ogródkami, dostępem do terenów rekreacyjnych i mniejszym zanieczyszczeniem powietrza. Ta subtelna równowaga między miejskimi udogodnieniami a podmiejskim stylem życia okazuje się idealnym środowiskiem dla rozwijających się rodzin.

Występuje również interesujący efekt demograficznego sprzężenia zwrotnego. Miejscowości o wysokim odsetku młodych rodzin przyciągają kolejne młode rodziny, tworząc samowzmacniającą się społeczność. Lokalne władze, dostrzegając potencjał demograficzny, inwestują w infrastrukturę przyjazną rodzinom – nowoczesne szkoły, przedszkola, place zabaw, ścieżki rowerowe i tereny rekreacyjne. To z kolei przyciąga kolejnych młodych mieszkańców, tworząc pozytywną spiralę wzrostu.

Fenomen Białołęki, najbardziej zaludnionej dzielnicy Warszawy, doskonale ilustruje ten trend. Jeszcze trzydzieści lat temu była to rolnicza okolica na peryferiach stolicy, dziś jest domem dla ponad 150 tysięcy mieszkańców, z czego znaczną część stanowią rodziny z dziećmi. Podobnie Dopiewo pod Poznaniem przeszło transformację z niewielkiej wiejskiej gminy w dynamicznie rozwijające się podmiejskie centrum, którego populacja wzrosła o ponad 150% w ciągu ostatnich dwóch dekad. Żukowo koło Gdańska czy Niepołomice pod Krakowem to kolejne przykłady miejsc, które przeszły podobną metamorfozę.

Kontrast na tle kraju

Sytuacja demograficzna tych 233 wysp wzrostu kontrastuje drastycznie z ogólnopolskim trendem. Według najnowszych danych Głównego Urzędu Statystycznego, w skali kraju przyrost naturalny od lat utrzymuje się na głęboko ujemnym poziomie. W 2024 roku urodziło się zaledwie 272 tysiące dzieci, podczas gdy zmarło ponad 420 tysięcy Polaków. Ta różnica – 148 tysięcy – odpowiada populacji średniej wielkości miasta, takiego jak Rzeszów czy Kielce. Innymi słowy, co roku z mapy Polski znika miasto wielkości Rzeszowa, a proces ten przyspiesza z każdym kolejnym rokiem.

Prognozy demograficzne dla Polski są alarmujące. jeżeli obecne trendy się utrzymają, do 2050 roku populacja kraju może skurczyć się o 4,5 miliona osób – z obecnych 37,5 miliona do około 33 milionów. Co gorsza, struktura wiekowa ulegnie dramatycznej zmianie, z medianą wieku przekraczającą 50 lat, co oznacza, iż połowa Polaków będzie starsza niż pięćdziesięcioletnia. Konsekwencje tej demograficznej zimy będą odczuwalne w każdym aspekcie życia społecznego i gospodarczego – od systemu emerytalnego i opieki zdrowotnej, przez rynek pracy, aż po system edukacji i obronność kraju.

Polska nie jest jedyna

Sytuacja Polski nie jest wyjątkowa w skali Europy – podobne problemy demograficzne dotykają większość państw kontynentu, szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej. Jednak tempo spadku populacji w Polsce jest jednym z najszybszych, co stawia nasz kraj przed szczególnie trudnym wyzwaniem. W przeciwieństwie do bogatszych państw Europy Zachodniej, Polska nie może liczyć na masową imigrację, która mogłaby zrównoważyć niski przyrost naturalny. Co więcej, sama jest krajem emigracyjnym, co dodatkowo pogłębia problem.

Tradycyjne rozwiązania, takie jak zachęty finansowe dla rodzin z dziećmi, okazują się niewystarczające. Program 500+, wprowadzony w 2016 roku i rozszerzony do 800+ w 2023, przyniósł jedynie krótkotrwały wzrost dzietności, po którym nastąpił powrót do trendu spadkowego. Podobne doświadczenia mają inne kraje europejskie, które eksperymentowały z bezpośrednimi transferami pieniężnymi do rodzin. Pieniądze pomagają istniejącym rodzinom, ale nie skłaniają znacząco większej liczby par do posiadania dzieci.

Co zatem można zrobić, by rozszerzyć archipelag demograficznej nadziei na resztę kraju? Analiza 233 gmin o dodatnim przyroście naturalnym dostarcza cennych wskazówek. Przede wszystkim, najważniejsze znaczenie ma dostępność mieszkań o odpowiedniej powierzchni dla rodzin z dziećmi. Niezbędne są więc programy wspierające budownictwo mieszkaniowe w średnich i małych miejscowościach, szczególnie tych położonych w rozsądnej odległości dojazdowej od większych ośrodków pracy.

Równie istotna jest jakość i dostępność infrastruktury społecznej – żłobków, przedszkoli, szkół, placówek medycznych i terenów rekreacyjnych. Koszty związane z wychowaniem dzieci to nie tylko bezpośrednie wydatki na ich utrzymanie, ale także koszty alternatywne, szczególnie dla kobiet, których kariera zawodowa często cierpi po urodzeniu dziecka. Dostępność wysokiej jakości, przystępnej cenowo opieki nad dziećmi jest więc kluczowa dla zachęcenia par do rodzicielstwa.

Inwestycje w transport publiczny łączący podmiejskie obszary z centrami zatrudnienia to kolejny istotny element. Możliwość sprawnego przemieszczania się między domem a pracą bez konieczności spędzania godzin w korkach czy polegania wyłącznie na prywatnym samochodzie znacząco podnosi atrakcyjność podmiejskich lokalizacji dla młodych rodzin.

Rynek pracy przyjazny rodzinie to następny najważniejszy aspekt. Elastyczne formy zatrudnienia, możliwość pracy zdalnej, programy wspierające powrót matek na rynek pracy po urodzeniu dziecka – wszystkie te elementy sprawiają, iż łączenie kariery zawodowej z rodzicielstwem staje się bardziej wykonalne. Doświadczenia państw skandynawskich pokazują, iż wysoki poziom zatrudnienia kobiet może współistnieć z relatywnie wysoką dzietnością, pod warunkiem stworzenia odpowiednich ram instytucjonalnych.

Ciekawe rozwiązania wprowadzają niektóre samorządy z grupy 233 demograficznych liderów. Gmina Komorniki pod Poznaniem oferuje dodatkowe miejsce w przedszkolu dla drugiego i kolejnego dziecka w rodzinie. Niepołomice pod Krakowem inwestują w rozbudowę sieci ścieżek rowerowych, umożliwiających bezpieczne przemieszczanie się rodzin z dziećmi. Białołęka stworzyła system mikrobusów dowożących dzieci do szkół, rozwiązując problem tzw. korków rodzicielskich. Takie oddolne, lokalne inicjatywy, dostosowane do specyficznych potrzeb mieszkańców, często okazują się bardziej skuteczne niż ogólnokrajowe programy.

Warto również zwrócić uwagę na kulturowy wymiar decyzji o posiadaniu dzieci. W krajach o najwyższej dzietności, takich jak Francja czy kraje skandynawskie, istnieje silne społeczne przyzwolenie na łączenie macierzyństwa z karierą zawodową oraz powszechne przekonanie, iż wychowanie dzieci jest odpowiedzialnością nie tylko rodziców, ale całego społeczeństwa. W Polsce stereotypy związane z rolami płciowymi wciąż są silne, a główny ciężar opieki nad dziećmi spoczywa na kobietach, co zniechęca wiele z nich do macierzyństwa.

Demografia spowoduje ogromne problemy Polski. Z tym zmierzy się każdy z nas

Sytuacja demograficzna Polski stanowi jedno z najpoważniejszych długoterminowych wyzwań dla przyszłości kraju. Jednakże istnienie 233 miejscowości, które opierają się demograficznej zapaści, dowodzi, iż przy odpowiednich warunkach Polacy wciąż chcą zakładać rodziny i mieć dzieci. Zrozumienie fenomenu tych demograficznych wysp wzrostu i przeniesienie sprawdzonych tam rozwiązań na grunt innych miejscowości może być kluczem do odwrócenia niepokojących trendów.

Doświadczenia tych 233 gmin pokazują, iż nie istnieje jedno magiczne rozwiązanie problemu demograficznego. Potrzebne jest raczej kompleksowe podejście, łączące politykę mieszkaniową, infrastrukturalną, rynku pracy, opieki nad dziećmi oraz zmiany kulturowe. To trudne wyzwanie, wymagające współpracy władz centralnych, samorządowych, biznesu i całego społeczeństwa. Jednak stawka jest wysoka – od tego, czy uda się rozszerzyć archipelag demograficznej nadziei na resztę kraju, zależy przyszłość Polski jako dynamicznego, rozwijającego się państwa.

Wyzwania demograficzne nie uznają granic politycznych ani ideologicznych podziałów. Niezależnie od sympatii politycznych, wszyscy Polacy powinni być zjednoczeni w wysiłkach na rzecz stworzenia kraju, w którym zakładanie rodziny i wychowywanie dzieci będzie naturalnym, radosnym wyborem, a nie heroicznym poświęceniem. Archipelag 233 gmin o dodatnim przyroście naturalnym pokazuje, iż jest to możliwe. Teraz nadszedł czas, by te wyspy połączyć w kontynent demograficznej nadziei.

Wśród opisywanych 233 miejscowości znajdują się zarówno gminy miejskie, podmiejskie, jak i wiejskie, choć zdecydowanie dominują te z drugiej kategorii. Interesujące jest to, iż wielkość populacji nie jest czynnikiem determinującym – na liście znajdują się zarówno niewielkie gminy liczące kilka tysięcy mieszkańców, jak i duże jednostki administracyjne o populacji przekraczającej 100 tysięcy osób. Łączy je natomiast specyficzna struktura demograficzna, z wysokim odsetkiem osób w wieku produkcyjnym i znaczną liczbą dzieci.

Przykład Siechnic pod Wrocławiem pokazuje, jak przemyślana polityka lokalna może przyczynić się do demograficznego sukcesu. Ta niewielka gmina, licząca w tej chwili około 25 tysięcy mieszkańców, w ciągu ostatnich dwóch dekad podwoiła swoją populację. Władze konsekwentnie inwestowały w infrastrukturę przyjazną rodzinom – nowoczesne szkoły, przedszkola, tereny rekreacyjne, a także w rozwój transportu publicznego łączącego gminę z Wrocławiem. Dzięki temu Siechnice stały się magnesem dla młodych rodzin, uciekających przed wysokimi cenami nieruchomości w stolicy Dolnego Śląska, ale chcących zachować dostęp do miejskiego rynku pracy.

Podobnie Kobyłka na obrzeżach Warszawy przeszła transformację z sennej miejscowości w dynamiczne centrum życia rodzinnego. Dogodne połączenia kolejowe ze stolicą, relatywnie przystępne ceny domów i mieszkań oraz konsekwentne inwestycje w infrastrukturę społeczną przyciągnęły tysiące młodych rodzin. Dziś Kobyłka ma jeden z najwyższych wskaźników przyrostu naturalnego w kraju, a jej szkoły i przedszkola pękają w szwach od liczby dzieci.

Warto zauważyć, iż wśród 233 demograficznych liderów praktycznie nie ma miejscowości typowo turystycznych czy uzdrowiskowych. Te, mimo relatywnie dobrej sytuacji gospodarczej, cierpią na specyficzne problemy związane z sezonowością zatrudnienia, wysokimi cenami nieruchomości (napędzanymi przez rynek drugich domów i apartamentów wakacyjnych) oraz brakiem stabilności zawodowej, niezbędnej do planowania życia rodzinnego.

Nie ma również na tej liście większości historycznych miast powiatowych oddalonych od głównych ośrodków wzrostu. Te, mimo posiadania relatywnie dobrej infrastruktury społecznej, cierpią na odpływ młodych mieszkańców, przyciąganych przez większe możliwości zawodowe w metropoliach. Bez stabilnego rynku pracy choćby najlepsze żłobki i przedszkola nie zatrzymają młodych ludzi.

Demograficzna zimna naszego kraju nie jest jednak nieodwracalna. Doświadczenia innych państw, które skutecznie poradziły sobie z podobnymi wyzwaniami, pokazują, iż konsekwentna, długofalowa polityka prorodzinna może przynieść efekty. Francja, która jeszcze w latach 90. borykała się z niską dzietnością, dziś ma jeden z najwyższych wskaźników w Europie. Osiągnięto to dzięki kompleksowemu podejściu – od rozbudowanej sieci publicznych żłobków i przedszkoli, przez ulgi podatkowe dla rodzin z dziećmi, aż po kulturową akceptację różnych modeli rodziny.

Również Estonia, kraj kulturowo i historycznie bliższy Polsce, zdołała odwrócić negatywne trendy demograficzne. Wprowadzając hojny system urlopów rodzicielskich, inwestując w dostępną opiekę nad dziećmi oraz promując równy podział obowiązków między rodzicami, Estonia zdołała znacząco podnieść wskaźnik dzietności w ciągu zaledwie dekady.

Polski archipelag demograficznej nadziei – 233 miejscowości o dodatnim przyroście naturalnym – dowodzi, iż przy stworzeniu odpowiednich warunków, Polacy wciąż chcą mieć dzieci. Wyzwaniem pozostaje rozszerzenie tych warunków na resztę kraju, tak aby decyzja o założeniu rodziny nie wiązała się z ekonomicznym poświęceniem czy koniecznością rezygnacji z aspiracji zawodowych. To zadanie na dekady, wymagające współpracy ponad podziałami politycznymi i konsekwentnej realizacji długofalowej strategii. Stawką jest przyszłość Polski jako dynamicznego, rozwijającego się państwa, zdolnego sprostać wyzwaniom XXI wieku.

Źródło: Portal Samorządowy/Warszawa w Pigułce