Sztuka z opłatka

Ozdoby z opłatka to jedna z najbardziej charakterystycznych tradycji bożonarodzeniowych w Polsce, która wyróżnia się swoją unikalną estetyką i głęboką symboliką. Ta wyjątkowa sztuka wycinania i sklejania opłatków na przestrzenne formy wywodzi się z Doliny Liwca i posiada bogatą historię, sięgającą XVIII wieku. W kulturze ludowej wierzono, iż ozdoby chronią dom przed ogniem i piorunami. Z opłatków tworzono przestrzenne wycinanki, którymi zdobiono belki stropowe czy „święte kąty”.

Małgorzata Pepłowska, ludowa artystka i jedna z ostatnich depozytariuszek sztuki tworzenia ozdób z opłatka, od lat podtrzymuje i rozwija regionalne techniki ich wyrobu. Fot. Narodowy Instytut Dziedzictwa

Pomimo zmieniających się czasów i pojawiania się nowoczesnych ozdób świątecznych, manualnie robione opłatkowe ozdoby przetrwały do dziś jako istotny element polskiego dziedzictwa kulturowego. W Dolinie Liwca sztuka tworzenia ozdób świątecznych z opłatka stała się symbolem trwałości tradycji i kunsztu regionalnego. Ten wielopokoleniowy zwyczaj, niedawno wpisany na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, jest wyjątkowym rękodziełem, które inspiruje kolejne pokolenia.

Początki tradycji

Tradycja tworzenia ozdób z opłatka rozwijała się szczególnie intensywnie na Mazowszu i Lubelszczyźnie, czyli na obszarze dzisiejszej Doliny Liwca. W XVIII wieku, kiedy produkcja opłatków stała się bardziej powszechna, ludność wiejska zaczęła wykorzystywać je nie tylko jako element religijny, ale także dekoracyjny. Zwyczaj ten był ściśle powiązany z symboliką bożonarodzeniową – wierzono, iż ozdoby z opłatka przynoszą do domów harmonię i błogosławieństwo. Ozdoby te, wiszące w centralnym miejscu izby, miały nie tylko funkcję estetyczną, ale również ochronną, zapewniając mieszkańcom domu dobrobyt i szczęście w nadchodzącym roku.

Symbolika ozdób

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów tej tradycji są tzw. „światy”. Są to przestrzenne kompozycje w formie kul lub gwiazd, które tworzy się z cienkich arkuszy opłatka. Te trójwymiarowe ozdoby wykonuje się przez wycinanie i precyzyjne składanie opłatków, często w formy geometryczne. Niekiedy barwiono je na delikatne kolory, aby nadać im jeszcze większy urok. Kształt kul przypominał obraz nieba, symbolizując wszechświat, a umieszczanie ich w centralnym punkcie izby miało zapewnić ochronę przed złymi mocami.

Proces tworzenia

Tworzenie ozdób z opłatka wymaga niezwykłej precyzji i cierpliwości. Proces rozpoczyna się od przygotowania opłatka, który jest bardzo delikatny i kruchy. Następnie z opłatka wycina się różne kształty – najczęściej trójkąty, kwadraty czy paski, które są później łączone w przestrzenne figury. Używanie opłatka jako materiału dekoracyjnego wynika z jego duchowego znaczenia, które wiąże się z obchodami świąt Bożego Narodzenia i symbolicznym „łamaniem się” opłatkiem jako wyrazem miłości i zgody.

Świąteczne dekoracje z opłatka mogą być dobrym pomysłem na wspólne rodzinne plastyczne zajęcia. Fot. Narodowy Instytut Dziedzictwa

Sztuka ludowa w nowoczesnym świecie

Obecnie tradycja tworzenia ozdób z opłatka jest kultywowana głównie przez lokalne społeczności w Dolinie Liwca, ale także w innych regionach Polski. Dzięki staraniom lokalnych depozytariuszy i organizacji dbających o dziedzictwo kulturowe, tradycja ta została w tym roku wpisana na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. To wyróżnienie jest szczególnie ważne, ponieważ oznacza ochronę i wsparcie dla tej unikalnej formy sztuki ludowej. Wpis na listę dziedzictwa kulturowego dodatkowo przyczynił się do wzrostu zainteresowania tradycją ozdób z opłatka, a także do organizacji licznych warsztatów edukacyjnych, które mają na celu przekazanie wiedzy o tej technice kolejnym pokoleniom.

Małgorzata Pepłowska, ludowa artystka i jedna z ostatnich depozytariuszek tej sztuki, od lat podtrzymuje i rozwija regionalne techniki wycinanki z opłatka. Pepłowska zdobyła umiejętności m.in. od mistrzyni Czesławy Rowickiej, laureatki Nagrody im. Oskara Kolberga. To właśnie pod jej okiem, podczas warsztatów ginących zawodów w 1998 roku, Pepłowska po raz pierwszy poznała techniki wycinanki z opłatka. Zaledwie dwa lata później jej prace doceniono na ogólnopolskim konkursie Stowarzyszenia Twórców Ludowych, gdzie zdobyły uznanie wyższe niż dzieła jej mentorki. Sztuka wykonywania ozdób z opłatka zdobywa także uznanie poza granicami Polski. Pani Małgorzata brała udział w różnych międzynarodowych festiwalach, m.in. w Chinach, gdzie zostawiła wycinankę z opłatka w nowo powstałym muzeum. Dziś Pepłowska sama posiada Nagrodę Kolberga, a swoje doświadczenia i umiejętności przekazuje na licznych warsztatach, organizowanych w ośrodkach kultury i muzeach.

Rola warsztatów i edukacji

Warsztaty prowadzone w Dolinie Liwca i w innych regionach Polski mają na celu nie tylko naukę tworzenia ozdób, ale także wzmacnianie tożsamości lokalnej i zachęcanie do zachowania tradycji. Dzięki tym inicjatywom młodsze pokolenia mogą bliżej poznać tę tradycję, co wpływa na większe zrozumienie oraz szacunek do kultury przodków. Warsztaty te odgrywają istotną rolę w budowaniu poczucia wspólnoty i więzi z historią oraz tradycją.

Symbol kultury

Dolina Liwca, gdzie tradycja ta jest szczególnie silna, staje się miejscem, gdzie kultura ludowa nie tylko jest obecna, ale wręcz kwitnie. Tradycja ozdób z opłatka reprezentuje unikalną część polskiego dziedzictwa kulturowego, która wzbogaca lokalną społeczność o głębokie wartości. Współcześnie jest to również doskonały przykład, jak można pielęgnować i promować lokalne tradycje, które stają się inspiracją nie tylko dla mieszkańców Doliny Liwca, ale również dla całej Polski. Dzięki wsparciu ze strony organizacji kulturalnych, a także dzięki pasji depozytariuszy, tradycja ta ma szansę przetrwać i rozwijać się, przekazując wartości związane z solidarnością, wspólnotą oraz szacunkiem dla dziedzictwa narodowego.

Alicja Dębek

Obecnie na Krajowej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO znajdują się 103 wpisy. Lista została utworzona w odpowiedzi na Konwencję o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku, a prowadzona jest od 2013 roku. Zawiera elementy dziedzictwa, które są wyrazem żywej tradycji i kultury Polski.