4 godzin temu
Dzięki silnej pozycji w rolnictwie i ścisłym powiązaniom ze Wspólną Polityką Rolną, Polska – obejmując prezydencję w Radzie UE – ma szansę przeprowadzić reformy uwzględniające zmienność rynku, zrównoważony rozwój oraz wyzwania związane z rozszerzeniem Unii.
Podczas prezydencji w UE, Polska staje przed wyzwaniem rosnących problemów Wspólnej Polityki Rolnej, zaostrzonych przez wojnę i ekstremalne zjawiska klimatyczne.
Wojna Rosji z Ukrainą zakłóciła globalne rynki zbóż, podnosząc koszty i ujawniając słabe punkty europejskich łańcuchów dostaw żywności. Jednocześnie niestabilny klimat w 2024 roku – fale upałów i susza w południowej i wschodniej Europie oraz nadmierne opady na zachodzie – zmniejszył plony i zwiększył presję na rolników w 2025 roku.
W tym kontekście wyłaniają się trzy priorytety Wspólnej Polityki Rolnej:
- Zwiększenie konkurencyjności i odporności sektora rolno-spożywczego w obliczu potencjalnego rozszerzenia UE.
- Przejście w ramach finansowych na okres po 2027 roku z płatności obszarowych na finansowanie oparte na wynikach w celu zapewnienia sprawiedliwego i bezpiecznego systemu żywnościowego.
- Pogodzenie zrównoważonego rozwoju z konkurencyjnością poprzez innowacje i wdrażanie Rolnictwa 4.0 jako odpowiedzi na zmiany klimatu.
Produkcja rolno-spożywcza, ze względu na swoją zależność od klimatu, zasobów naturalnych i warunków rynkowych, jest szczególnie narażona na niestabilność, dlatego wymaga pilnej poprawy efektywności. Chociaż rolnictwo generuje jedynie około 1,3% PKB UE (223,9 mld euro w 2023 roku), bezpieczeństwo żywnościowe i energetyczne stało się priorytetem strategicznym Unii Europejskiej w związku z wojną i zmianami klimatu.
Unia Europejska, jako największy na świecie eksporter żywności, odgrywa istotną rolę w globalnym rolnictwie – eksport produktów spożywczych niemal potroił się od 2002 roku. Analiza handlu UE pokazuje jej silną pozycję na rynkach rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, ale także uwidacznia podatność na zależność importową od kluczowych partnerów. W 2023 roku trzy największe źródła importu – Brazylia (11%), Wielka Brytania (10%) i Ukraina (7%) – odpowiadały łącznie za 28% całkowitego importu UE, dostarczając surowce i produkty, których Unia nie jest w stanie samodzielnie wyprodukować.
Nie tylko przewodnictwo Polski w Radzie UE, ale także jej silna pozycja w produkcji rolnej – kluczowej dla bezpieczeństwa żywnościowego Unii – stawiają ją w roli lidera debaty o przyszłości europejskiego rolnictwa. W 2023 roku 73% polskiego eksportu rolno-spożywczego, wartego 38 mld euro, trafiło do państw UE, co oznacza wzrost o 7% rok do roku. Niemcy zaimportowały polską żywność o wartości 13,3 mld euro, a istotne ilości eksportowano także do Holandii (3,2 mld euro), Francji (3,0 mld euro), Włoch (2,5 mld euro) i Czech (2,4 mld euro).
Dzięki znaczącej produkcji rolnej i statusowi jednego z głównych beneficjentów Wspólnej Polityki Rolnej, Polska ma wyjątkową możliwość kształtowania strategicznej wizji, która odpowie na najważniejsze potrzeby europejskiego rolnictwa.
Wspólna polityka rolna w perspektywie długoterminowej
Wspólna Polityka Rolna przeszła znaczące zmiany od momentu powstania, dostosowując się do ewoluujących potrzeb europejskiego rolnictwa. Początkowo miała na celu przeciwdziałanie powojennym niedoborom żywności, jednak w pierwszych dekadach borykała się z problemem nadprodukcji, czego symbolem stały się „jeziora mleka” i „góry masła”. Reformy z lat 80., likwidujące gwarantowane ceny minimalne, ograniczyły nadwyżki, a reforma na lata 2023–2027 kładzie szczególny nacisk na długoterminową ochronę bioróżnorodności, bezpieczeństwo żywnościowe i zrównoważony rozwój. Mimo tych zmian – w tym nowego modelu zarządzania, który daje państwom członkowskim większy wpływ na określanie strategicznych celów polityki rolnej – wiele wyzwań pozostaje nierozwiązanych.
Dla Polski Wspólna Polityka Rolna odegrała kluczową rolę w sukcesie sektora rolnego. Od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej i uzyskania dostępu do jednolitego rynku eksport polskich produktów rolnych wzrósł jedenastokrotnie. Polska stała się jednym z czołowych producentów i eksporterów wołowiny, drobiu, zbóż, owoców (zwłaszcza jabłek), warzyw i cukru. Przykładowo, aż 80% produkowanej w Polsce wołowiny trafia na eksport, a kraj zajmuje drugie miejsce w Europie i czwarte na świecie pod względem produkcji drobiu.
Polska jest także jednym z największych beneficjentów funduszy w ramach Wspólnej Polityki Rolnej – w 2021 roku otrzymała 8,8% całkowitego budżetu tej polityki, znacznie powyżej unijnej średniej wynoszącej 3,7%. Środki te odegrały kluczową rolę w modernizacji rolnictwa i zwiększeniu jego konkurencyjności. Jednak wraz z kolejnymi reformami Wspólnej Polityki Rolnej Polska stoi przed wyzwaniem: jak zachować dotychczasowe korzyści, jednocześnie dostosowując się do nowych zasad i priorytetów.
Zwiększanie konkurencyjności
Długoterminowe bezpieczeństwo żywnościowe nie może zostać osiągnięte bez utrzymania konkurencyjności gospodarstw rolnych w całej UE. Ostatnie kryzysy, w tym pandemia COVID-19, wojna Rosji z Ukrainą oraz wynikające z niej wyzwania związane z importem ukraińskich produktów rolno-spożywczych – które wywołały protesty rolników w Polsce i krajach sąsiednich – podkreślają pilną potrzebę wprowadzenia solidnych regulacji dotyczących handlu i rynku pracy, a także skutecznych strategii zarządzania ryzykiem.
Aby zapewnić równe szanse i zapobiec destabilizacji rynku, UE musi wdrożyć środki równoważące interesy zarówno obecnych, jak i przyszłych państw członkowskich (takich jak Mołdawia czy Ukraina). W kontekście potencjalnego rozszerzenia UE dyskusje powinny koncentrować się na ujednoliceniu polityki handlowej w celu uniknięcia nieuczciwej konkurencji.
Komisja Europejska zaproponowała już kilka rozwiązań, takich jak złagodzenie norm środowiskowych oraz zwiększenie płatności bezpośrednich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, aby złagodzić problemy z płynnością finansową rolników w najbardziej dotkniętych regionach. Choć działania te są niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i stabilności rynku, pojawiają się obawy dotyczące ich długoterminowej trwałości oraz zgodności z innymi celami Wspólnej Polityki Rolnej, zwłaszcza tymi związanymi ze środowiskiem.
Wprowadzenie okresu przejściowego dla nowo przystępujących państw jest najważniejsze dla wsparcia planów rozszerzenia UE i budowania silniejszej, bardziej zintegrowanej Unii. Taki mechanizm pozwoliłby na stopniowe wdrażanie unijnych standardów produkcji rolnej we wszystkich państwach członkowskich. Należy jak najszybciej rozpocząć dyskusję nad odpowiednimi regulacjami, aby umożliwić nowym członkom Unii sprawiedliwą integrację i zapobiec zakłóceniom rynku, które mogłyby osłabić konkurencyjność obecnych producentów.
Ponadto, obecna polityka zarządzania ryzykiem koncentruje się na stabilizacji dochodów po wystąpieniu destabilizacji rynkowej. Istnieje jednak wyraźna potrzeba bardziej kompleksowej i perspektywicznej strategii zarządzania ryzykiem, która w większym stopniu uwzględnia indywidualne gospodarstwa rolne. Jest to szczególnie istotne w Polsce, gdzie dominują drobne, rodzinne gospodarstwa o rozproszonej strukturze agrarnej.
Rozszerzenie ram finansowych
Polska, na którą szczególnie mocno wpłynęły ostatnie zmiany w polityce handlowej z Ukrainą, potrzebowała wzmocnionego mechanizmu finansowego wspierającego sektor rolny. Zmiany te ujawniły słabości istniejących mechanizmów finansowych, podkreślając potrzebę wprowadzenia solidniejszych narzędzi zabezpieczających przed przyszłymi wstrząsami. Choć skuteczne zarządzanie ryzykiem odgrywa kluczową rolę, nie jest w stanie całkowicie zapobiec kryzysom, zwłaszcza w obliczu rosnącej zmienności rynku i niepewności geopolitycznej.
Aby temu zaradzić, potrzebne jest wdrożenie skutecznego i kompleksowego instrumentu finansowego, uzupełnionego inwestycjami ex ante, które pozwolą przygotować się na nieoczekiwane sytuacje kryzysowe. Obecna rezerwa kryzysowa powinna zostać przekształcona w wieloletnie narzędzie skoncentrowane na ryzyku katastroficznym, co umożliwi efektywniejszą alokację zasobów. Aby złagodzić niestabilność finansową, rezerwa ta musi być dostosowana do polityki krajowej i zapewniać rolnikom jasne wytyczne dotyczące dostępu do funduszy. Strategiczne łączenie zasobów, uzupełnione ukierunkowanymi instrumentami finansowymi – takimi jak pomoc na rozpoczęcie działalności dla młodych rolników, instrumenty gwarancyjne i pożyczki przejściowe z podziałem ryzyka – ułatwiłoby dostęp do finansowania oraz wspierało rozwój i stabilność sektora w obliczu zakłóceń rynkowych.
Ponadto znaczna część wsparcia publicznego przez cały czas trafia do rolników w formie płatności bezpośrednich, zapewniających im stabilny dochód. Wiele państw członkowskich oferuje także doraźną pomoc publiczną w reakcji na klęski żywiołowe oraz subsydiuje ubezpieczenia ze środków krajowych. Niezbędna jest jednak analiza, w jaki sposób tego rodzaju wsparcie wpływa na motywację rolników do proaktywnego inwestowania w strategie ograniczania ryzyka.
Dyskusje na temat budżetu Wspólnej Polityki Rolnej po 2027 roku powinny rozpocząć się niezwłocznie, zwłaszcza biorąc pod uwagę, iż prezydencja przypada na początek nowego cyklu instytucjonalnego. Stwarza to okazję do zwiększenia budżetu w celu realizacji ambitnych celów związanych z neutralnością klimatyczną i odbudową różnorodności biologicznej. najważniejsze znaczenie ma odejście od płatności obszarowych, które nieproporcjonalnie faworyzują większe gospodarstwa i pogłębiają nierówności. Zamiast tego należy opracować system oparty na wynikach, który wynagradza świadczenie usług ekosystemowych i zachęca rolników do wdrażania praktyk przyjaznych środowisku. Skupienie się na zachętach, a nie obowiązkach, przyczyniłoby się do stworzenia bardziej sprawiedliwego i zrównoważonego sektora rolnego.
Łączenie zrównoważonego rozwoju i konkurencyjności
Choć konkurencyjność, odporność i zrównoważony rozwój stanowią najważniejsze cele dla kontynentu, ich jednoczesne osiągnięcie nie jest możliwe bez integracji technologii cyfrowych, rolnictwa precyzyjnego i rolnictwa opartego na danych – działań określanych mianem Rolnictwa 4.0. Ramy Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027 wprowadzają innowacje, takie jak ekoprogramy i podejście programowe, które dają państwom członkowskim większą elastyczność we wdrażaniu reform. Choć środki te sprzyjają efektywności i zrównoważonemu rozwojowi, konieczne są dalsze działania, aby w pełni wykorzystać ich potencjał.
Polski rząd już rozpoczął inwestycje w te technologie poprzez inicjatywy takie jak Krajowy Plan Odbudowy, który zapewnia finansowanie na wsparcie wdrażania zaawansowanych metod rolniczych. Ponadto okres programowania po 2027 roku stanowi szansę na wykorzystanie Rolnictwa 4.0 do realizacji ambitnych celów Zielonego Ładu UE.
W obliczu rosnących kosztów bezczynności Polska, jako jeden z kluczowych producentów rolnych, ma potencjał, by przewodzić tym działaniom. Jej prezydencja może promować podejmowanie decyzji w rolnictwie opartych na wiedzy naukowej oraz zachęcać inne państwa członkowskie do pójścia w jej ślady. Jednak aby zapewnić powszechne wdrożenie i sukces tych innowacji, konieczne jest ich ścisłe powiązanie z odpowiednim finansowaniem i badaniami.
Kultywowanie odporności
Polska prezydencja w Radzie UE to wyjątkowa okazja do kształtowania przyszłości Wspólnej Polityki Rolnej w obliczu narastających wyzwań. Od niestabilności rynków i dostosowania się do rozszerzenia UE, po reformę mechanizmów finansowych i wspieranie innowacji poprzez Rolnictwo 4.0 – prezydencja ma szansę wywrzeć trwały wpływ.
Koncentrując się na konkurencyjności, zrównoważonym rozwoju i odporności, Polska może przyczynić się do modernizacji Wspólnej Polityki Rolnej, tak aby polityka ta równoważyła bezpieczeństwo żywnościowe z celami środowiskowymi i gospodarczymi UE. Jej przywództwo odegra kluczową rolę w budowaniu współpracy między państwami członkowskimi, zapewniając, iż Wspólna Polityka Rolna będzie ewoluować w odpowiedzi na potrzeby rozszerzającej się i coraz bardziej zróżnicowanej Unii.
Sukces Polski w rolnictwie oraz jej silna pozycja w finansowaniu Wspólnej Polityki Rolnej dają jej wyjątkową możliwość kształtowania przyszłości tej polityki. Poprzez promowanie finansowania opartego na wynikach, łączenie zrównoważonego rozwoju z konkurencyjnością oraz inwestowanie w innowacje, polska prezydencja może stworzyć fundamenty pod bardziej zrównoważony i sprawiedliwy sektor rolny.
—
Photo by Jan Kopřiva on Unsplash
—
Tekst ukazał się w języku angielskim 8 stycznia 2025 na Visegrad Insight.
Materiał powstał we współpracy z Club Alpbach Poland – organizacją zrzeszającą polskich stypendystów European Forum Alpbach – konferencji, która od 1945cstanowi wiodącą platformę dyskusji o przyszłości Europy.
—
Katarzyna Jasiniewska – Absolwentka ekonomii i języków nowożytnych (hiszpańskiego i francuskiego) na Uniwersytecie w Warwick, laureatka nagrody za najlepszą pracę licencjacką, którą zaprezentowała w brytyjskim parlamencie. Była wiceprezes 180 Degrees Consulting Warwick, największej na świecie studenckiej organizacji konsultingowej oraz współorganizatorka takich inicjatyw jak Kongres Studentów Polskich w Wielkiej Brytanii. Członkini zarządu Klubu Alpbach Polska.
