2 godzin temu
Unijne ambicje klimatyczne wymuszają całkowitą przebudowę branży odpowiedzialnej za pięć procent emisji dwutlenku węgla w całej Wspólnocie, tworząc sytuację, w której tradycyjne metody produkcji stali oparte na węglu koksującym muszą ustąpić miejsca rewolucyjnym technologiom zeroemisyjnym w ciągu zaledwie kilkunastu najbliższych lat.
Fot. Warszawa w Pigułce
Ta transformacja oznacza nie tylko konieczność ogromnych inwestycji technologicznych, ale także przeprowadzenie jednej z najbardziej skomplikowanych operacji społeczno-gospodarczych w historii Unii Europejskiej, która będzie wymagała precyzyjnego zbalansowania celów klimatycznych z ochroną miejsc pracy i konkurencyjności europejskiego przemysłu na globalnych rynkach.
Skala wyzwania stojącego przed europejskim przemysłem stalowym staje się oczywista, gdy spojrzy się na obecną strukturę produkcji, gdzie ponad połowa stali w całej Unii jest przez cały czas wytwarzana przy użyciu pieców tlenowych wykorzystujących węgiel koksujący do redukcji rudy żelaza. Ta technologia, pochodząca jeszcze z dziewiętnastego wieku, generuje ogromne ilości emisji dwutlenku węgla, czyniąc branżę stalową jednym z największych pojedynczych źródeł emisji w europejskim przemyśle i bezpośrednim celem polityki dekarbonizacyjnej Brukseli, która dąży do osiągnięcia pełnej neutralności klimatycznej do połowy obecnego stulecia.
Alternatywne technologie produkcji zeroemisyjnej stali, choć technicznie możliwe, wymagają fundamentalnej reorganizacji całego procesu wytwórczego oraz monumentalnych inwestycji w nową infrastrukturę przemysłową. Główny kierunek transformacji opiera się na zastąpieniu tradycyjnych pieców tlenowych elektrycznymi piecami łukowymi oraz implementacji technologii wykorzystujących zielony wodór do redukcji rudy żelaza, co teoretycznie może zagwarantować pełną neutralność klimatyczną procesu produkcyjnego, ale jednocześnie wymaga dostępu do ogromnych ilości taniej energii odnawialnej oraz rozbudowy infrastruktury wodorowej, której w tej chwili w Europie praktycznie nie ma.
Finansowe konsekwencje tej transformacji są oszałamiające zarówno dla pojedynczych przedsiębiorstw, jak i dla całych gospodarek narodowych, które muszą przygotować się na konieczność wielomiliardowych inwestycji w nowe technologie przy jednoczesnej niepewności co do rentowności i konkurencyjności powstających w ten sposób produktów na globalnych rynkach zdominowanych przez tańszą stal pochodzącą z państw o mniej restrykcyjnych standardach środowiskowych. System handlu emisjami, który stanowi główne narzędzie wymuszające dekarbonizację, tworzy coraz większą presję finansową na tradycyjnych producentów, a prognozy wskazują na możliwość wzrostu cen uprawnień do emisji do poziomu dwustu osiemdziesięciu euro za tonę dwutlenku węgla do roku 2039, co praktycznie oznacza ekonomiczną śmierć dla wszystkich zakładu, który do tego czasu nie przejdzie na technologie zeroemisyjne.
Dramatyzm sytuacji potęguje fakt malejącej dostępności bezpłatnych uprawnień do emisji, które w tej chwili stanowią czasową tarczę ochronną dla energochłonnych branż, ale zgodnie z przyjętymi regulacjami zostaną całkowicie wycofane do roku 2034, pozostawiając przemysł stalowy bez jakiejkolwiek ochrony przed pełnymi kosztami emisji dwutlenku węgla. Analitycy ostrzegają, iż przy obecnym tempie redukcji dostępnych uprawnień, już do roku 2039 na rynku może w ogóle zabraknąć możliwości zakupu pozwoleń na emisję, co oznaczałoby automatyczne zamknięcie wszystkich zakładów nieprzemysłowych na technologie zeroemisyjne, niezależnie od ich woli czy możliwości finansowych.
Europejska odpowiedź na te wyzwania przybiera formę ambitnych planów strategicznych, w tym zapowiedzianego Europejskiego Funduszu Konkurencyjności o wartości dwustu trzydziestu siedmiu miliardów euro, ale instrument ten ma zostać uruchomiony dopiero z nową perspektywą finansową Unii w roku 2028, co według krytyków może być zbyt późno, biorąc pod uwagę tempo narastania presji na dekarbonizację przemysłu. Tymczasem poszczególne państwa członkowskie próbują samodzielnie wspierać swoje firmy stalowe, co prowadzi do powstania systemu nierównych szans, gdzie bogate kraje takie jak Niemcy mogą przeznaczyć ponad siedem miliardów euro na pomoc w dekarbonizacji swoich hut, podczas gdy mniej zamożne państwa nie mają możliwości finansowania tak kosztownych programów wsparcia.
Ta asymetria w dostępie do publicznego finansowania transformacji może prowadzić do dalszego pogłębiania gospodarczych nierówności w Unii Europejskiej, gdzie przemysł stalowy w krajach o ograniczonych możliwościach fiskalnych będzie skazany na stopniową degradację i ostateczne zamknięcie, podczas gdy zakłady w państwach dysponujących większymi zasobami finansowymi będą mogły przeprowadzić modernizację i utrzymać swoją pozycję konkurencyjną. Ten scenariusz jest szczególnie niepokojący dla państw Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski, gdzie przemysł stalowy stanowi istotny element gospodarki regionalnej i źródło zatrudnienia dla dziesiątek tysięcy pracowników oraz ich rodzin.
Polska branża stalowa znajduje się w szczególnie trudnej sytuacji, czego dowodem jest spadek produkcji do rekordowo niskiego poziomu sześciu i pół miliona ton w roku 2022, podczas gdy import stali systematycznie rośnie, tworząc niekorzystną dla krajowych producentów sytuację, gdzie zapotrzebowanie na surowiec jest coraz częściej zaspokajane przez dostawy z zagranicy. Zamknięcie huty ArcelorMittal w Krakowie oraz malejąca produkcja w pozostałych zakładach sygnalizują głębsze problemy strukturalne polskiego hutnictwa, które może nie przetrwać nadchodzącej fali wymagań dekarbonizacyjnych bez masywnego wsparcia publicznego i strategicznych inwestycji w nowoczesne technologie.
Społeczne konsekwencje transformacji przemysłu stalowego wykraczają daleko poza bezpośrednio zatrudnionych w hutach pracowników, obejmując całe ekosystemy gospodarcze regionów przemysłowych, gdzie zakłady stalowe stanowią podstawę ekonomiczną dla tysięcy przedsiębiorstw kooperujących oraz usługowych obsługujących lokalne społeczności. W całej Unii Europejskiej przemysł stalowy zatrudnia bezpośrednio około trzystu tysięcy osób, ale gdy uwzględni się wszystkie powiązane sektory gospodarcze, liczba ta wzrasta do dwóch i trzech dziesiątych miliona miejsc pracy, co stanowi około jednego procenta wszystkich zatrudnionych we Wspólnocie i pokazuje prawdziwą skalę społecznego oddziaływania planowanej transformacji.
Reakcje pracowników i związków zawodowych na zapowiadane zmiany są jednoznacznie negatywne, czego wyrazem są organizowane protesty i petycje domagające się rewizji polityki klimatycznej lub przynajmniej znacznego spowolnienia tempa wprowadzanych ograniczeń. Reprezentanci zatrudnionych w przemyśle energochłonnym wskazują na ryzyko masowych zwolnień i likwidacji całych zakładów, które nie będą w stanie sprostać wymogom dekarbonizacji w wyznaczonych terminach, oraz na brak realnych alternatyw zatrudnienia w regionach zdominowanych przez ciężki przemysł, gdzie zamknięcie hut może oznaczać gospodarcze załamanie całych społeczności lokalnych.
Technologiczne rozwiązania mające umożliwić dekarbonizację przemysłu stalowego, choć teoretycznie dostępne, napotykają na szereg praktycznych barier implementacyjnych, które mogą znacznie wydłużyć proces transformacji i zwiększyć jego koszty ponad pierwotne szacunki. Produkcja zielonego wodoru, będącego kluczowym elementem przyszłych technologii bezwęglowych, wymaga dostępu do ogromnych ilości taniej energii odnawialnej, której produkcja w wielu krajach europejskich jest przez cały czas niewystarczająca lub zbyt droga, by zapewnić konkurencyjność końcowego produktu na globalnych rynkach zdominowanych przez tańszą stal z państw o mniej restrykcyjnych standardach środowiskowych.
Dodatkowym wyzwaniem jest konieczność budowy całkowicie nowej infrastruktury przemysłowej, w tym sieci dystrybucji wodoru, systemów magazynowania oraz wyspecjalizowanych instalacji produkcyjnych, co wymaga nie tylko ogromnych nakładów finansowych, ale także czasu potrzebnego na projektowanie, budowę i uruchomienie nowych zakładów. Szacunki wskazują, iż pełne wdrożenie technologii zeroemisyjnych w skali całego europejskiego przemysłu stalowego może zająć od piętnastu do dwudziestu lat, podczas gdy presja regulacyjna i ekonomiczna wymusza znacznie szybsze tempo zmian, tworząc ryzyko powstania luki czasowej, w której tradycyjna produkcja stanie się nieopłacalna, a alternatywne technologie nie będą jeszcze w pełni dostępne.
Konkurencyjność europejskiej stali na światowych rynkach stanowi kolejne fundamentalne wyzwanie, ponieważ zeroemisyjne technologie produkcji, przynajmniej w początkowej fazie wdrażania, będą generować wyższe koszty jednostkowe niż tradycyjne metody, co może uczynić europejskie produkty mniej atrakcyjnymi cenowo w porównaniu z ofertą pochodzącą z państw nieuczestniczących w globalnych wysiłkach dekarbonizacyjnych. Mechanizmy ochrony przed nieuczciwą konkurencją, takie jak planowane cła węglowe na granicach Unii, mogą jedynie częściowo zrekompensować tę niekorzystną sytuację, a ich skuteczność będzie zależała od międzynarodowych negocjacji handlowych oraz gotowości innych bloków gospodarczych do zaakceptowania europejskich standardów środowiskowych.
Perspektywy rozwoju nowych technologii stalowych niosą jednak także obietnice przyszłych korzyści ekonomicznych, które mogą zrekompensować obecne koszty transformacji, pod warunkiem iż Europa zdoła utrzymać technologiczne przywództwo w dziedzinie zeroemisyjnej produkcji i stanie się globalnym eksporterem zaawansowanych rozwiązań przemysłowych. Inwestycje w elektrolizery do produkcji zielonego wodoru, zaawansowane systemy recyklingu oraz inteligentne technologie zarządzania energią mogą stworzyć nowe sektory gospodarki generujące wysokiej jakości miejsca pracy i pozycjonujące Europę jako lidera technologicznego w kluczowych obszarach przyszłej gospodarki bezemisyjnej.
Regionalne aspekty transformacji przemysłu stalowego wymagają opracowania spersonalizowanych strategii wsparcia uwzględniających specyfikę lokalnych rynków pracy oraz dostępne zasoby naturalne i infrastrukturalne, co może obejmować programy przekwalifikowania zawodowego dla pracowników hut, inwestycje w nowe branże przemysłowe mogące wykorzystać istniejącą infrastrukturę oraz wsparcie dla rozwoju gospodarki cyrkulnej opartej na recyklingu i ponownym wykorzystaniu materiałów stalowych. Fundusz Sprawiedliwej Transformacji, choć dysponuje ograniczonymi środkami w porównaniu do skali wyzwania, może stanowić ważne narzędzie łagodzenia społecznych kosztów przemian i zapewnienia, iż transformacja energetyczna nie będzie odbywała się kosztem najbardziej wrażliwych społeczności.
Czasowy aspekt dekarbonizacji przemysłu stalowego tworzy presję, która może okazać się decydująca dla powodzenia lub niepowodzenia całej operacji, ponieważ zbyt szybkie tempo zmian może prowadzić do społecznych napięć i oporu politycznego, podczas gdy zbyt wolne wdrażanie nowych technologii może oznaczać niespełnienie międzynarodowych zobowiązań klimatycznych i utratę wiarygodności Europy jako lidera globalnej walki z ociepleniem klimatu. Znajdowanie optymalnej równowagi między ambitnymi celami środowiskowymi a społeczno-gospodarczymi realiami może zadecydować o tym, czy transformacja przemysłu stalowego stanie się historią sukcesu europejskiej współpracy i innowacyjności, czy też będzie przyczyną długotrwałego kryzysu gospodarczego i społecznego w regionach tradycyjnie związanych z ciężkim przemysłem.
Globalne implikacje europejskiej rewolucji stalowej mogą być znacznie szersze niż bezpośrednie efekty dla Unii Europejskiej, ponieważ sukces lub porażka dekarbonizacji jednego z największych przemysłowych bloków świata będzie sygnalizować innym regionom, czy przejście na zeroemisyjną gospodarkę jest praktycznie możliwe bez poświęcania konkurencyjności ekonomicznej i standardu życia obywateli. Europa ma szansę stać się globalnym laboratorium testującym możliwości pogodzenia ambicji klimatycznych z przemysłowymi realiami, ale jednocześnie ponosi ogromne ryzyko niepowodzenia, które mogłoby zdyskredytować ideę zielonej transformacji i osłabić międzynarodowe wysiłki na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych na całym świecie.
