We antreju przi kafeju. „Roztomaje wspómniynia” – fragmynty

Prezentujemy kolejną z prac przesłanych na Regionalny Konkurs Literacki „Ze Śląskiem na ty”. Autorem pracy jest Jerzy Trzciński.

„Roztomaje wspómniynia” – fragmynty.
Jerzy Trzciński, Katowice, 15 paźdźiernika 2025

———-

We 1966 byłech bajtlem. W tynczos moja familijo zamiyszkała w jednym ze mieszkań we sztyrosztokowym budynku. Dōm bōł zbudowany niydaleko ôd gruby. Bez to mōj fater i wszyjstkie gōrniki, kerzi miyszkali w tym dōmie, niy musieli dojażdżać do roboty. Stykło iść pora set metrōw po plaskatyj powiyrchni, potym kole trzistu metrōw szolóm pod ziymiō, a na kōńcu zaś na nogach, ale to już pod ziymiōm na przodek. Gruba znaczyła wszysko. Karmiyła, dowała edukacyjo, lyczyła, no i dowała robota, a to była nojwożniyjszo rzecz. Niykt niy myśloł ô wypadkach obo inszych zagrożyniach. Wypadki się zdarzały, ale nojbarzij tragiczne niy tukeiy. W tym czasie choćby niy spōminano ô tym, iż ziymia sie czasami trzynsła, dómy pynkały, a ze szranku leciały rzeczy. Dopiyro pora lot niyskorzij te pynknięcia we ścianach dōmōw ukozywały sie co roz bażij. Tam kaj my żyli w pobliżu były roztōmajte budōnki i wysoki kōmin, kery cióngnół stary luft z tunelu gruby. Tyn kōmin niy dymiōł. Dalij były dziesiōntki dymiōncych kōminów. Noleżały do werku. Po drugij strónie bloku były pioskowe szlaki banowe. Dymiōnce i gwiżdżōnce lokomotywy parowe, ciōngnōły dziesiōntki wagónów. Tak wozili piosek abo wōngel, znoleżnie ôd tego, w kerōm strōna jeździōł pociōng. Dali były czynściowo zielóne, to te stare, abo dymiące, barzij szaro-brōnotne, nowe hołdy.

To miyszkanie doła nóm gruba. Chocioż tak po prowdzie żodyn nic łod niyj niy dostoł. Najymcy niy stali sie posiedzicielami apartamyntōw. W tym czasie fater niy myśloł ło takich pierdołach. Miyszkania były przeznaczōne do grubiorzy, a kōntrakt z kopalniōm bōł ôdewrzōny, tōż niy było potrzeby sie nad tym zastanawiać. Moj fater bōł modym gōrnikiym z mockōm lot podziymnyj roboty przed nim, coby ôdrobić jego dugi wobec gruby. W tamtym czasie gōrnicy, jeźli żyli dość dugo, ôdchodziyli na pynzyjo w wieku 65 lot. Czasami ôjce spōminowali, iż przed tym pono miyszkali my w przedwojennym starym familoku. Był łón strasznie zniszczōny i niyprzyjymny. Ale jo tego niy pamiyntŏł. Czasami ino spōminała sie ciymno i śmierdzōnco sucho toaleta ze głymbokōm dziuróm do kerycj szło wpadnōńć. To była scyna jak ze horroru i koszmaru. W porōwnaniu ze starym familokiem, nowo wybudowany dóm, bół kōmfortowy. Trzi izby z wielkimi łoknami, zimno i gorko woda, łaziynka i gas w miyszkaniu – do mojich ôjcōw było to nojpewnij sprowniynie sie ich marzenio. Myśla, iże tak godali, ale tego tyż niy pamiyntŏm. W tyn czos durch jeszcze dōmy budowano ze cegły, ale pŏrã lŏt niyskorzij w Sylezyji zaczły sie budować prefabrykowane dómy na masowo skala. Tyn nosz dóm bōł sylezyjskóm, a radszyj polskóm Wieżom Babel. Zamiyszkowali jóm ludzie, co przibywali z roztōmajtych czynści naszego kraju i ôni znojdli sie we Sylezyji z jakigoś powodu. Przijechali tu po robota, kero czekała na nich na grubie i we werku. W tamtym czasie wszyscy górnicy spiyrali Polsko Ludowo, kero jako to w teleywizorze godoł Gomułka, była jednym ze nojbarzij rozwiniyntych państw we świecie. Pamiytóm to trocha inakszyj, ale teroz to je ino historyjo.

Masowy przepływ ludzi z inkszych czynści Polski do Sylezyje napoczōn sie hned po zakōńczyniu II wojny światowyj. Jak już pisołech w naszym dómu było dużo narodu ze wsi i małych biydnych miast, kaj niy było roboty. Niykerzi mieli barzij słożōne biografije, ale gruba pochłōniyła wszyjskich kerzi chcieli ciynżko robić, setki metrōw pod ziymiōm. Do niekerych było to za ciynżke doświadczynie, Take ciule uciykali z Sylezyje tak wartko jak to ino było możliwe, bez pożegnanio sie z grubą i kamratami. Ale to niy ôdnosiyło sie do miyszkańcōw naszego bloku. Tukej żyły chopy i baby, dla kerych robota dlo socjalistycznyj ôjczyzny była wszystkim. Przynajmnij oficjalnie tak godali. W tamtym to czasie roztōmajte slogany propagandy można było wszyndzie wyczytać. W bloku miyszkały ino dwie abo trzi familije ô sylezyjskich korzyniach. Chocioż w tym budōnku miyszkało mało prawdziwych Sylezyjczykōw, z każdym rokiym stowoł sie łón coroz barzij Sylezyjski. Chopy i baby,
z gorliwościōm przijōnli model sylezyjskij familije gōrnikōw. Tukej łojciec bōł gowōm, a baba kero niy robiyła, starała sie ô dōm i chowała dzieci. Te familije gōrnikōw były doś sroge. Trzi dzieci były normōm, ale czasami było wiyncyj. Bez to na nszym placu było dużo dzieci. Plac zawsze bōł połny dzieci, tak starszych, jak i modszych. Niy bōł to moderny plac do szpilu, pōniywoż niy było prawej infrastruktury do szpilu dzieci. Ale żodyn sie niy nudziōł. Dziołchy skokały na sznōry abo na zōmki skoczne, grały w dōm abo ścigały synkōw. Synki zaôbycz niy chcieli łōnczyć sie z dziołchami. Grali w fusbal, policjantōw i złodziejōw abo w inksze wyimaginowane gry. A kedy stali sie trocha starsi, woliyli spyndzać czas na hałdach abo inkszych miejscach, byle ino coby uciyc przed ôglōndym ôjcōw. Niyznoleżnie ôd pochodzynio ôjcōw, synki i dziołchy tyż czuli sie sylezyjscy. Niy miało znaczynio, iże jejich starziki abo ciotky, wujki i kuzyny miyszkali w roztōmajtych czynściach Polski. Na placu wszyjscy godali ino po sylezyjskim. Do kożdego ważne było, coby być Ślónzokiem. Bycie gorolym to była gańba. Gorole miyszkali w kożdym inszym miyjscu poza Sylezyjóm, a my miyszkali tukej. My, byli Ślónzokami.

…

Miołch piyńć lot, key to piyrszy roz zrozumiołch, iże śmierć tyko tyż dzieci. To doświadczynie było zwiōnzane z historyjōm synka w mojim wieku, kerego nazywali Ziguś. Kedy ta historyjo stała sie, niy mōgch jij w ôgōle pojōńć. Nojpewnij bez to bez dugi czos wyciepech to z mojigo umysłu. Ale niy wiym poczamu wszysko wrōciyło do mnie, dojrzałego czowieka. Ziguś nikej niy bōł moim kamratym. Niy wymiyniōłch z nim ani jednego słowa. Widziołch go czasami, chycajōncego, prōbujōnc dōnżyć do ôjcōw i starszego rodzyństwa. Familijo Zigusia przinoleżała do doś dziwnyj małyj społeczności, co wywoływało wy mnie i mojich rōwniokōw pewne ôbawy, choćby strach. Dzieci, a czasami choćby dorośli w mojij czynści miasta nazywali ich Hołdziorze. Kej dzieci bawiōnce sie na placu chciały sie wadzić, przezywały sie wzajymnie Hołdziorze. Dzieciōm kere larmowały abo się niy suchały ôjce groziyli, iże ōdajom je do Hołdziorzy. Tak to było, bo ci ludzie miyszkali poza miastym, w dziwnyj dolinie. Dwa małe dómy były we tyj dolinie, miyndzy hołdami, a nasypami banowymi. Piyrszym bōł jednosztokowy budōnek z pochylōnym dachym ze dachōwek. Jeji jednolito farba była ciynżko do zdefiniowanio, wynikym lot industryjalnych dymōw, pyłu i wszechôbecnyj sadzy ôsadzajōncyj sie na dachu i elewacyji. Dni sławy budōnku przeszły ôd downa, chocioż mogła to być kejś doś szykowno willa, przebudowano w apartamentowy budōnek. Miyszkały tam dwie abo trzi sroge familije. Drugi dōm ôstoł nojpewnij przekształcōny z byłego budōnku gospodarstwa na użytkowanie miyszkalne. Miyszkowała tam jedna, ale bardzo srogo familijo. Budōnek tyn wywołoł jeszcze gorsze wrażynie aniżeli piyrszy. Idzie to ôpisać za zniszczōno ruina. Kole niego stoły suche toalety i improwizowane, zniszczōne budōnki gospodarcze. Kōmōrki, zwane „chlywikóma”, były używane do przechowywanio wóngla, a tyż za miyjsce do chowanio zwiyrzōnt gospodarskich. Chowali tam świnie, kurczaki, kaczki i krōliki dlo włosnych potrzeb. Ta dziwno osada była wciśniynto do doliny ô szyrokości kole 100 metrōw. Nasypy banowe ôgraniczały go ôd wschodu
i połednia. Piyrszy z nich, tyn z barzo strómym nachylyniym, bōł używany do pioskowych pociōngōw banowych. Pociōngi czasami skłodały sie z poru dziesiōntkōw wagonōw samorozładujōncych, kere szły w jednym, a potym w drugim kerōnku z roztōmajtōm wartkościōm bez cołki dzień. Kedy pociōng szoł do gruby, wagóny były wypołniōne pioskym, kery bōł używany do wymułowanio robot kopalni. W przeciwnym kerōnku transportowane było tak zwane czorne złoto, wydarte ze wnyntrza ziymie. Wagóny były ciōngniynte bez ôgrōmne lokomotywy parowe.

Te motory parowe na kołach były słyszane i widziane z daleka. Intynsywnie wydobywały karakterystyczne dźwiynki ściśniyńcio i rozprenżanio sie pary. Co wiyncyj, skuli przeciyncia róztomajtych szlakōw była tam kabina banowyj ôchrōny. Bez to załoga lokomotywy parowyj musiała zasygnalizować swoje zbliżynie. Do tego cylu używano gwizdka i szumnika wytworzanego bez para. Modulacyjo źwiynkōw miała ôkryślōne znaczynie, zrozumiałe dlo robotnikōw banowych tamtych czasōw. W latach 60-tych take to źwiynki były durch słychane niy ino w Sylezyji. Dzisioj tyn dźwigajōncy ucho pisk idzie słychać w filmach abo w muzeach. Lokōmotywy parowe wydowały pyły czornego dymu i biołyj pary, kere bez niyskōńczōne dni wisiyły nad tym ôbszarym. Materyje były transportowane do gruby i werku wzduż drugij pōłowy nasypu, prostopadło do pioskowyj bany. Składy gruby boły ôbsługiwane bez małe lokomotywy parowe, ciōngnōnce abo czopajōnce jedyn abo wiyncyj wagonōw toworowych. Pociōngi werku mogły być dugsze i ciynższe, ciōngniynte bez srogsze lokomotywy. Cołki tyn ruch mioł miyjsce niy wiyncyj jak 50 metrōw ôd budōnkōw doliny. Tam kōńczyła sie tyż bano wōnskoskołowo, używano tak bez gruba, a tyż werk.

W ôbrymbie ôbtoczki banowyj towory były przenoszōne z inkszych knifōw transportu do wagonōw i vice versa. Robota była wykōnowano bez cołki dzień bez szejś dni w tydniu, z roztōmajtōm intynsywnościōm. Ino niydziele były cichsze. Użyty wczasnij termin pōłnasyp je wyklarowany tym, co po strōnie zidlōngu bōł strómy skōn, a po drugij teryn bōł już plaskaty. Na połedniu drōga kludziła do cyntrum dzielnice. A drugim kerōnku do doliny. Potem było lekko zielōne wzgōrze, u podnōża kerego płynōł błyszczōncy strumiyń. Ino, iż wzgōrze było hołdōm a strumień to ôdkryto kanalizacyja. Gruba i werk ôdkludzali nióm roztōmajte ścieki, ze badyhauzów dlo robotnikōw. W tym czasie werk i gruba zatrudniały kole dziesiyńciu tysiyncy robotnikōw. Bez to kanalizacyjo dycki przepływoł gibkim strumiyn, ciecz o niyzapōmnianym, intynsywnym i śmierdzōncym arōmacie. Hołda było to to wzgōrze ze szpicym. Jeji wysokość wynosiła kole 50 metrōw wzglyndym ôbtoczajōncego go terynu. Szczyty hołdy były z wiynksza pokryte rzadkōm roślinnościōm ô wysokości do trzidziestu, sztyrdziestu cyntymetrōw. Hołda ôstała stworzōno jako efekt uboczny ôd kopania wōngla. Może wydować sie, co z gruby wydobywo sie ino wōngel. Ale tyż milijōny tōn innyj materyji ze wnyntrza Ziymie, Jejich zawartość wōnglo je tak nisko, iże niy sztimuje do bezpostrzednigo użycio. Był to kamiyń z ôkryślōnōm zawartościōm wōnglo. Trza było z tym coś zrobić. Bez dziesiōntki lot przechowywano go w hołdach abo wypołniano nim roztōmajte głymbokie dziury i doliny. Akuratnie bez to, co tyn kamyń niy mioł bez przikłod pochodzynio lodowcowego, ale powstoł w ôkresie jurajskim, zawiyroł srogo wielość wōngla. Kedy bōł ōn słożōny na hołdach, po czasie, skuli intynsywnego wnyntrznego ciśniynio i inkszych faktorōw we postrzodku hołdy, spōntanicznie zapōlała sie. To zjawisko było niyuchrōnne, ale niy było tyż widowiskowe. Czynsto potrzebowało dugigo czasu, coby zauważyć, iże hołda sie we środku poli. Stanowało to rozmajte zagrożynia dlo ludzi i inkszych żywych ôrganizmōw. Hołda polyła się bez wiela lot, a jak się wypoliła to stowała sie poszukiwanōm materyjōm do budowy drōg i inszych rzecy. Jednak przed tym, zanim to sie stało, procesowi towarziszyła ymisyjo typowych produktōw spalynio wōngla, w tym tlynku wōnglo i ciepła. To zjawisko je typowe dlŏ Sylezyje pōniywŏż dużo hołd tak się polyło. Było to jedno ze źrōdeł arōmatu typowego dlŏ placōw takich jak Sylezyjo.

Ludziska z okolic nie łazili tukej do doliny. Niy było po co. Larmo, szumy i dymy z przejyżdzajōncych tam i nazod pociōngōw, niyprzyjymno wōń ze odkrytyj kanalizacyj, choćby strach ôd Hołdziorzy, ôdwrōcało ludzi ôd łażynio tukey. Za to cołkiym inakszo sytuacyjo była na poczōntku tego lata, key Ziguś umrził. Cołke familyje ôdbywały pōnt, coby zoboczyć tego umartego synka. Ludzie stali bez godziny na nasypach banowych, a kedy zbliżoł sie pociōng, przechodziyli na drōga przed siebie abo w dolinie. Niykt niy przekroczōł linije ôznaczōnyj płynōncym, śmierdzōncóm kanalizacyjōm. Żodyn tyż niy zbliżoł sie do budōnkōw we dolinie. Ci, kerzi tam stali, rozprawiali patrzōnc na hołda. Ludziska wymiyniali sie ôpiniami na tymat tego, co sie mogło stać, abo fto może być ôdpowiedzialny za śmierć Zigusia. Potym godka przeniosła sie na ôbtoczajōnce ulice i dōmy. Kóniec kóńcōw, take małe dziecko, a żodyn go niy dôglōndoł. Ôdczucie to trwało bez pora dni. Pōki niy wypolōł sie, moc warcij aniżeli hołda łupōw, kery durch dymiōłby bez lata.

I żałośnie, sprawa była prosto. Z jakigoś powodu mały Ziguś zasnōł na zboczu hołdy i nikej się już niy ôbudziōł. Tyn mały synek niy mōg być świadōmy tego, co tlynk wōnglo ymitujōncy z hołdy stanowiół śmiertelne zagrożynie. Niykerzi pedzieli, iże uciyknōł przed swojimi pijackimi ôjcami, kerzi choćby niy zrobiyli sie trudności spytać, kaj poszoł tyj nocy. Prowda była tako, iże żodyn niy wiedzioł, a w ôbliczności tragedyje małego dziecka to niy miało znaczynio. Stołch tam z dziećmi z mojigo placu. Na zboczu hołdy na szaro-brōnotnyj ziymi i brudnyj zielyni wyrōżniała sie bioło plama. Ludziska godali, iże to bōł Ziguś, leżōł tam, przikryty kocōm. Abo możno jego ciała ôd downa tam niy było.

Pora miesiyncy niyskorzij, w niydziela wczasnyj jesiyni, na szlak boczny gruby ôstały ciōngniynte wagóny kartofli. W tamtym czasie familije sylezyjske wierziły, iże „jeźli mosz kartofle we pewnicy, zima niy bydzie problymym.” Było kole porunostu tych wagonōw, kere prziwiózły te ôwoce ziymi. Informacyje ô tym były tyż przekozane lokalnym kerowcōm, kerzi ukŏzali sie w srogij liczbie ze swojimi wozami ciōngniyntymi bez kōnie. Transport ciōngniynty bez kōnie bōł zwdy dalij barzo popularny. Po zebraniu kupónu, kerowca podchodziōł do wagónu, coby zebrać ôdpednio wielość kartoflōw. Kartofle były potajlowane na dwie kategoryje: w worach i luźne. Kartofle we worach były cosik droższe, pōniywoż luźne mogły być barzij siniōne. Kożdo familijo, mogła kupić 200 kg na czōnka familije. Wiynkszość używała maksymalnyj granice, co dlo srogszych familijōw skutkowało doś srogimi wielościami. Kartofle były zôwdy bazowym elymyntym kożdego głōwnego sztuczka, ôsobliwie popularne gotowane we słōnyj wodzie, a w świynta robiōno z nich mocka strzibniyntych abo sylezyjskich knedlōw. Kartoflowe bliny mogōm być smażōne w kożdyj porze dnia, tak samo ôdpowiednie na ôbiad abo kolacyjo, choć możno mynij czynsto na śniodanie. Wozy kōniczne ôstawiały ôbłożynia połni załadowane. Jeźli familijo miała mynij zamówiyń, kartery łōnczyłyby dwa abo trzi zamówiynia. Jeźli zamówióne były kartofle we torbach, niy było problymu. W przipadku kartoflōw zamówianych masowo niykere wozy miały przegrody, co przizwolało na rozdzielynie indywidualnych zamówiyń. Ludzie młyniyli, ôglōndali z daleka, z jakigo wagónu jejich kartofle załadowali, pōniywoż ważne było, coby były suche i czyste. Dzieci ścigały się miyndzy wozami. Nojwożniyjsze były do ​​nōs luźno załadowane kartofle, pōniywoż nojbarzij interesujōnco było to, kej wóz zakolyboł się na dziurze we drōdze i straciōł niywila kartoflanego ładunku. W tyn czos, kej starsi nie dali pozór, a szōfer mioł to kajś, moglimy zebrać kartofle do prażynio w branderze. Ludziska myśleli i łosprawiali ino o kartoflach. A hołda na keryj tak niydowno stała sie tragedyjo małego synka, była cołkiem blisko. Żodyn, jeźli choćby pomyślōł ô Zigusie, niy patrzoł w tym kerōnku.

Teroski wydarzynia, o kerych ôsprawiołech, ôstały sie ino w pamiyńci niiykerych. Idzie pedzieć, iże te miyjsca ôstały w pewnym synsie ôdzyskane bez dziko, abo radszyj dzikuśno natura. Mineło ino pora dekad, a tamtego świata już niy ma. Pioskowo bano przestała istnieć skirz wyczerpanio sie zasobōw wōngla i pōmian w technologiji. Ta czynść gruby ôstała zawrzito, a werk, abo radszyj to, co durch ôstało, niy produkuje już stali. Potym doliny były wypołniōne kamiyniym z gruby, możno terozki, sie niy zapolóm. Chocioż to niy ma na zicher. Downo niy ma już hołdy, tyj kaj Ziguś zasnōł na wieczność. Po tym, jak doimyntnie hołda się wypoliła powstoł krwisto-czerwōny kamień, kery użyto bōł do budowy autobany abo inkszyj drōgi. Znikła tyż śmierdzōnco rzyka. Cołki postindustrialny ôbszar ôstoł zregenerowany i wyrōwnany, choby nic sie tukej nigdy niy dzioło. Wszysko je zarośniynte roślinnościōm kerŏ skirz roztōmajtych mutacyji może key w prziszłości bydzie uwożanŏ za yndymicznõ.

CDN.