4 godzin temu
Ministerstwo Klimatu i Środowiska wraz z resortem rodziny intensywnie pracuje nad utworzeniem kompleksowego systemu wsparcia finansowego dla najbiedniejszych polskich seniorów, którzy w najbliższych latach mogą zostać dotknięci bezprecedensowymi podwyżkami kosztów energii elektrycznej spowodowanymi wprowadzeniem nowych europejskich mechanizmów opłat klimatycznych. Przygotowywane przez administrację rządową dopłaty energetyczne w maksymalnej wysokości 1200 złotych rocznie na jedno gospodarstwo domowe mają utworzyć skuteczną tarczę finansową chroniącą najbardziej wrażliwe ekonomicznie grupy emerytów przed dramatycznym wzrostem kosztów utrzymania związanych z ogrzewaniem i zaopatrzeniem w energię elektryczną.
Fot. Warszawa w Pigułce
Wprowadzenie w życie od 2027 roku znacznie rozszerzonej wersji europejskiego systemu handlu uprawnieniami do emisji, powszechnie określanego jako ETS2, oznacza objęcie nowymi opłatami klimatycznymi sektorów transportu drogowego oraz ogrzewania budynków mieszkalnych i użytkowych, co w bezpośredni sposób przełoży się na wyższe koszty paliw oraz energii dla wszystkich polskich gospodarstw domowych. Pomimo intensywnych starań dyplomatycznych rządu Donalda Tuska mających na celu uzyskanie dodatkowego odroczenia wejścia w życie tych kosztownych regulacji, polska administracja jednocześnie przygotowuje się na najbardziej prawdopodobny scenariusz, w którym nowe obciążenia finansowe związane z emisją dwutlenku węgla staną się nieuchronną rzeczywistością już za nieco ponad 2 lata.
Ekonomiczne analizy przeprowadzone przez zespoły eksperckie ministerstwa wskazują, iż wprowadzenie systemu ETS2 może spowodować wzrost kosztów energii elektrycznej dla gospodarstw domowych o wartość oscylującą między 30 a choćby 50 procent obecnych stawek, co dla seniorów utrzymujących się wyłącznie z niewielkich świadczeń emerytalnych może oznaczać konieczność wyboru między opłaceniem rachunków za energię a zakupem leków czy podstawowej żywności. Ta dramatyczna perspektywa skłoniła rządowych planistów do opracowania prekursorskiego w skali europejskiej systemu wsparcia, który ma zapobiec masowemu zadłużaniu się najuboższych emerytów wobec dostawców energii oraz chronić ich przed ryzykiem odłączenia dostaw prądu i ciepła.
Precyzyjnie określona w ministerialnych dokumentach strategicznych grupa docelowa planowanego wsparcia obejmuje wszystkie osoby, które osiągnęły ustawowy wiek emerytalny oraz których łączne miesięczne dochody brutto z wszystkich źródeł nie przekraczają kwoty 2525 złotych. To relatywnie wysokie jak na polskie warunki kryterium dochodowe zostało ustalone w oparciu o szczegółowe analizy budżetów gospodarstw domowych prowadzonych przez seniorów oraz ma zagwarantować, iż finansowa pomoc trafi rzeczywiście do osób najbardziej potrzebujących wsparcia w obliczu rosnących kosztów energii. Dodatkowo wprowadzono kryterium techniczne związane z charakterystyką nieruchomości zamieszkiwanej przez potencjalnych beneficjentów, koncentrując wsparcie na mieszkańcach budynków wyposażonych we własne instalacje grzewcze zasilane tradycyjnymi paliwami kopalnymi.
To drugie kryterium ma szczególne znaczenie w kontekście polskiej specyfiki energetycznej, ponieważ znaczna część polskich seniorów przez cały czas mieszka w starszych budynkach jednorodzinnych lub małych wielorodzinnych, które są ogrzewane przy pomocy indywidualnych kotłów węglowych, olejowych lub gazowych. Właśnie te gospodarstwa domowe będą najbardziej bezpośrednio dotknięte wprowadzeniem opłat klimatycznych, ponieważ koszty paliw do ogrzewania wzrosną proporcjonalnie do zawartości węgla w ich składzie oraz ilości emitowanego podczas spalania dwutlenku węgla. Mieszkańcy budynków podłączonych do miejskich sieci ciepłowniczych, choć również odczują wzrost kosztów, będą chronieni przez mechanizmy regulacji cen ciepła stosowane przez samorządy lokalne.
Mechanizm praktycznego funkcjonowania systemu bonów energetycznych został zaprojektowany jako nowoczesny system elektronicznych voucherów wypłacanych w cyklu kwartalnym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych po złożeniu przez uprawnioną osobę stosownego wniosku za pośrednictwem platformy internetowej lub w tradycyjnej formie papierowej. Procedura składania wniosków została maksymalnie uproszczona i dostosowana do ograniczonych umiejętności cyfrowych charakterystycznych dla znacznej części populacji seniorów, z możliwością otrzymania pomocy w wypełnieniu dokumentów w każdej placówce ZUS oraz w wybranych punktach obsługi klientów przedsiębiorstw energetycznych.
Planowane wsparcie finansowe ma być przyznawane na okresy roczne z możliwością przedłużenia przez maksymalnie 5 kolejnych lat, co daje gospodarstwom domowym wystarczający czas na stopniową adaptację do nowych warunków energetycznych oraz ewentualną modernizację swoich systemów grzewczych w kierunku bardziej ekologicznych i efektywnych ekonomicznie rozwiązań technologicznych. Takie czasowe ograniczenie ma zapobiegać powstawaniu trwałej zależności od państwowego wsparcia oraz motywować beneficjentów do poszukiwania długoterminowych sposobów redukcji kosztów energii poprzez inwestycje w nowoczesne technologie grzewcze.
Wysokość indywidualnych dopłat energetycznych została wypracowana w oparciu o kompleksowe modelowanie ekonomiczne wpływu systemu ETS2 na strukturę kosztów energii w Polsce oraz realistyczną ocenę możliwości finansowych państwa w kontekście innych priorytetowych wydatków socjalnych. Maksymalne roczne wsparcie wynoszące 1200 złotych na gospodarstwo domowe zostało skalibrowane tak, aby pokrywać od jednej czwartej do choćby dwóch trzecich całkowitego rocznego rachunku za energię elektryczną dla najuboższych odbiorców, co oznacza dramatyczne zmniejszenie ryzyka nagromadzenia się długów wobec przedsiębiorstw energetycznych oraz istotne ograniczenie prawdopodobieństwa egzekwowania należności poprzez odłączenie dostaw energii.
Takie wsparcie ma szczególnie najważniejsze znaczenie dla bezpieczeństwa i zdrowia seniorów, dla których brak dostępu do elektryczności może oznaczać niemożność korzystania z niezbędnych urządzeń medycznych, systemów alarmowych, cold chaining leków wymagających przechowywania w niskich temperaturach czy podstawowego oświetlenia i ogrzewania podczas zimowych miesięcy. Rządowi planiści podkreślają, iż bony energetyczne mają funkcjonować nie tylko jako narzędzie wsparcia ekonomicznego, ale również jako element szerszej strategii ochrony zdrowia publicznego w grupie najstarszych obywateli.
Finansowanie całego systemu bonów energetycznych ma się odbywać poprzez nowo utworzony Społeczny Fundusz Klimatyczny, który stanowi integralny element znacznie szerszej rządowej strategii mającej na celu sprawiedliwe społecznie rozłożenie finansowych kosztów transformacji energetycznej między różne grupy społeczne i sektory gospodarki. Fundusz ten będzie zasilany przede wszystkim z wpływów budżetowych pochodzących z aukcji sprzedaży uprawnień do emisji dwutlenku węgla w ramach systemu ETS2, co oznacza iż przedsiębiorstwa i inne podmioty gospodarcze płacące za prawo do emitowania gazów cieplarnianych będą jednocześnie pośrednio finansować wsparcie dla najbardziej wrażliwych ekonomicznie gospodarstw domowych.
Taki mechanizm redystrybucyjny ma najważniejsze znaczenie z punktu widzenia społecznej sprawiedliwości transformacji klimatycznej, ponieważ zapewnia, iż korzyści finansowe płynące z funkcjonowania rynku emisji nie będą koncentrowane wyłącznie w budżecie centralnym państwa, ale będą przekierowywane bezpośrednio do grup obywateli najbardziej dotkniętych negatywnymi skutkami wprowadzania opłat klimatycznych. Ministerstwo Finansów szacuje, iż przy założeniu pełnego wdrożenia systemu ETS2 zgodnie z harmonogramem europejskim, Społeczny Fundusz Klimatyczny będzie generować roczne wpływy w wysokości przekraczającej 8 miliardów złotych, z czego około 15 procent ma być przeznaczone na finansowanie bonów energetycznych dla seniorów.
Planowane wprowadzenie systemu dopłat energetycznych wpisuje się w znacznie szerszy kontekst europejskiej polityki klimatycznej, której fundamentalnym założeniem jest przeprowadzenie radykalnej transformacji systemu energetycznego przy jednoczesnym zagwarantowaniu sprawiedliwej transformacji dla wszystkich grup społecznych, szczególnie tych o najniższych dochodach i ograniczonych możliwościach adaptacyjnych. Komisja Europejska wymaga od wszystkich państw członkowskich przygotowania szczegółowych planów społeczno-klimatycznych, które mają demonstrować, w jaki sposób koszty dekarbonizacji gospodarki nie będą nieproporcjonalnie obciążać najbiedniejszych obywateli oraz jak będzie zapewniona ochrona przed negatywnymi skutkami społecznymi transformacji energetycznej.
Polski plan w tym zakresie, którego integralnym elementem są bony energetyczne dla seniorów, został uznany przez brukselskich urzędników za jeden z najbardziej ambitnych i kompleksowych w całej Unii Europejskiej, szczególnie pod względem wysokości planowanego wsparcia finansowego dla poszczególnych gospodarstw domowych oraz zakresu populacji objętej programem pomocowym. Międzynarodowe porównania wskazują, iż większość innych państw członkowskich planuje znacznie skromniejsze formy wsparcia dla gospodarstw domowych dotkniętych wprowadzeniem systemu ETS2, koncentrując się głównie na dotacjach do modernizacji systemów grzewczych rather niż na bezpośrednich dopłatach do rachunków za energię.
Wprowadzenie systemu bonów energetycznych może również generować pozytywne efekty makroekonomiczne poprzez zwiększenie realnej siły nabywczej emerytów oraz systematyczne zmniejszanie skali zjawiska ubóstwa energetycznego, które w tej chwili dotyka znaczną część polskiego społeczeństwa. Ubóstwo energetyczne, definiowane przez ekonomistów jako sytuacja, w której gospodarstwo domowe nie jest w stanie zapewnić sobie odpowiedniego poziomu usług energetycznych ze względu na zbyt wysokie koszty energii w relacji do swoich dochodów rozporządzalnych, w tej chwili dotyka według szacunków rządowych około 2 milionów polskich gospodarstw domowych, z których znaczną część stanowią właśnie seniorzy żyjący z niewielkich emerytur.
Ministerstwo Rozwoju i Technologii prognozuje, iż wprowadzenie bonów energetycznych może zmniejszyć liczbę gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym o około 300-400 tysięcy, co oznaczałoby najskuteczniejszą w historii Polski interwencję państwową w tym obszarze problemów społecznych. Redukcja ubóstwa energetycznego ma również istotne implikacje dla systemu ochrony zdrowia, ponieważ gospodarstwa domowe borykające się z problemami płatności za energię często rezygnują z odpowiedniego ogrzewania mieszkań, co prowadzi do wzrostu zachorowalności na choroby układu oddechowego, krążenia oraz inne schorzenia związane z przebywaniem w niedogrzanych pomieszczeniach.
Procedury administracyjne związane z wdrożeniem systemu bonów energetycznych zostały zaplanowane w sposób umożliwiający bardzo szybką reakcję na oficjalne wprowadzenie systemu ETS2 oraz jego wpływ na ceny energii w Polsce. jeżeli europejskie regulacje wejdą w życie zgodnie z w tej chwili obowiązującym harmonogramem w styczniu 2027 roku, pierwsze bony energetyczne mają trafić do kwalifikujących się odbiorców już w pierwszym kwartale tego roku, a pełna operacyjność systemu ma zostać osiągnięta do końca pierwszego półrocza 2027 roku. Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako instytucja odpowiedzialna za praktyczne administrowanie programem rozpoczął już prace nad dostosowaniem swoich systemów informatycznych oraz procedur organizacyjnych do sprawnej obsługi spodziewanego napływu wniosków o przyznanie wsparcia.
Rządowe plany implementacyjne uwzględniają również mechanizm elastycznego dostosowywania wysokości bonów energetycznych w zależności od rzeczywistego wpływu systemu ETS2 na ceny energii w Polsce oraz ewentualnych zmian w sytuacji ekonomicznej beneficjentów. Takie podejście ma zagwarantować, iż system wsparcia będzie stanowić skuteczne narzędzie ochrony najuboższych gospodarstw domowych niezależnie od faktycznej skali podwyżek cen energii, która może okazać się różna od pierwotnych prognoz ze względu na zmienność cen paliw kopalnych na rynkach międzynarodowych, tempo wdrażania technologii odnawialnych źródeł energii czy zmiany w polityce energetycznej innych państw europejskich.
Elastyczność systemu ma również umożliwić zwiększenie wsparcia w przypadku większych niż pierwotnie przewidywane podwyżek cen energii, jak również jego stopniowe ograniczanie jeżeli wpływ opłat klimatycznych na gospodarstwa domowe okaże się łagodniejszy od pesymistycznych scenariuszy. Ministerstwo Klimatu i Środowiska planuje coroczny przegląd skuteczności programu oraz dostosowywanie jego parametrów do zmieniających się warunków rynkowych i potrzeb beneficjentów.
Planowane wsparcie energetyczne ma również istotny wymiar edukacyjny i modernizacyjny, ponieważ wraz z bonami finansowymi beneficjenci będą otrzymywać szczegółowe informacje na temat dostępnych metod oszczędzania energii w gospodarstwie domowym oraz kompleksowe dane o oferowanych przez państwo programach dofinansowania modernizacji indywidualnych systemów grzewczych. Seniorzy kwalifikujący się do otrzymania bonów energetycznych będą systematycznie informowani o możliwościach skorzystania z preferencyjnych dotacji na wymianę przestarzałych kotłów węglowych na nowoczesne systemy grzewcze wykorzystujące odnawialne źródła energii, takie jak pompy ciepła, kotły na biomasę czy instalacje fotowoltaiczne.
Takie zintegrowane podejście ma zapewnić, iż bony energetyczne będą funkcjonować nie tylko jako tymczasowa pomoc finansowa, ale także jako element znacznie szerszej strategii długoterminowej poprawy efektywności energetycznej polskich gospodarstw domowych oraz przyspieszenia procesu odchodzenia od najbardziej emisyjnych źródeł ciepła. Ministerstwo szacuje, iż połączenie wsparcia finansowego z programami edukacyjnymi i modernizacyjnymi może przyczynić się do redukcji średniego zużycia energii w gospodarstwach domowych korzystających z bonów o około 20-30 procent w perspektywie 5 lat.
Całościowe finansowanie systemu bonów energetycznych zostało zaprojektowane w sposób zapewniający jego długoterminową stabilność finansową bez nadmiernego obciążania budżetu państwa środkami pochodzącymi z ogólnych wpływów podatkowych. Główne źródło finansowania w postaci Społecznego Funduszu Klimatycznego ma być uzupełniane krajowymi środkami budżetowymi tylko w wyjątkowych przypadkach niewystarczających wpływów z systemu ETS2, na przykład w sytuacji dramatycznego spadku cen uprawnień do emisji na europejskich rynkach lub znaczącego ograniczenia emisji przez polskie przedsiębiorstwa.
Taka konstrukcja finansowa ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia sprawiedliwości fiskalnej, ponieważ zapewnia, iż koszt społeczny transformacji energetycznej będzie ponoszony przede wszystkim przez podmioty gospodarcze bezpośrednio odpowiedzialne za emisję gazów cieplarnianych, a nie przez ogół podatników niezależnie od ich wkładu w problem klimatyczny. Ministerstwo Finansów podkreśla, iż mechanizm ten stanowi praktyczną realizację zasady „zanieczyszczający płaci”, która jest fundamentalna dla europejskiej polityki środowiskowej.
Wprowadzenie bonów energetycznych może również znacząco przyczynić się do zwiększenia społecznej akceptacji dla całej polityki klimatycznej państwa, która w Polsce często spotyka się z oporem społecznym ze względu na uzasadnione obawy obywateli o wzrost kosztów życia związany z transformacją energetyczną. Demonstracja, iż ambitne cele klimatyczne mogą być osiągane w sposób chroniący interesy najsłabszych grup społecznych, może istotnie zwiększyć społeczne poparcie dla dalszych działań na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz ułatwić wdrażanie kolejnych, bardziej wymagających elementów polityki klimatycznej.
Wzrost społecznej akceptacji dla polityki klimatycznej ma szczególne znaczenie w kontekście demokratycznego charakteru podejmowania decyzji politycznych, ponieważ długoterminowa skuteczność działań na rzecz klimatu wymaga trwałego poparcia społecznego, które pozwoli na kontynuację ambitnych reform niezależnie od zmian w układzie politycznym. Socjologowie zwracają uwagę, iż programy łączące cele środowiskowe z wymiernym wsparciem dla najuboższych obywateli mają znacznie większe szanse na uzyskanie trwałej legitimacji społecznej niż polityki postrzegane jako faworyzujące zamożniejsze grupy społeczne.
Planowany w Polsce system bonów energetycznych dla seniorów ma również istotny potencjał stania się wzorcowym modelem dla innych państw europejskich zmagających się z podobnymi wyzwaniami społecznymi związanymi z wprowadzeniem systemu ETS2. Polska, jako jeden z państw Unii Europejskiej o największym udziale węgla w miksie energetycznym oraz największej liczbie gospodarstw domowych korzystających z indywidualnych źródeł ciepła opartych na paliwach kopalnych, może wypracować praktyczne rozwiązania administracyjne i finansowe, które będą stanowić inspirację dla innych państw członkowskich borykających się z problemem sprawiedliwej transformacji energetycznej.
Międzynarodowe zainteresowanie polskimi innowacjami w zakresie polityki społeczno-klimatycznej może również przyczynić się do zwiększenia wpływu Polski na kształtowanie przyszłej europejskiej polityki klimatycznej oraz wzmocnienia pozycji negocjacyjnej kraju w dyskusjach na temat tempa i sposobów wdrażania kolejnych etapów Zielonego Ładu. Sukces polskiego modelu bonów energetycznych może stanowić argument za wprowadzeniem podobnych mechanizmów wsparcia na poziomie całej Unii Europejskiej, co zwiększyłoby dostępne dla Polski środki finansowe na realizację celów klimatycznych.
